Grappig feitje: Van Gogh is zelf nooit in Japan geweest. Hij leerde de Japanse cultuur, vormen en kleuren voor het eerst in Antwerpen kennen, waar hij een Japanse prent kocht. Toen was het hek van de dam: gedurende zijn leven zou Van Gogh honderden Japanse prenten verzamelen, die hij bij al zijn verhuizingen – naar Parijs, Arles, terug naar Parijs, naar Auvers-sur-Oise- altijd meenam. Hij wilde zich blijven omringen met de kleurrijke, poëtische en exotische voorstellingen. Want, zo schreef hij in 1888 aan zijn broer Theo, ‘Je kunt volgens mij de Japanse kunst niet bestuderen zonder veel vrolijker en gelukkiger te worden en het doet ons terugkeren naar de natuur, ondanks onze opvoeding en ons werk in een wereld vol conventies.’ In het Van Gogh Museum kun je deze stelling nu zelf testen, met drie verdiepingen aan Japanse prenten en Van Goghs schilderijen die op deze Oosterse kunstwerken geïnspireerd zijn.
GO | NO GO #105: Let’s Gogh to Japan
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Deze keer hijsen we ons in onze denkbeeldige kimono’s om helemaal één te worden met de tentoonstelling ‘Van Gogh en Japan’ in het Van Gogh Museum.
Zodra je de expositie binnenloopt, word je direct begroet door de subtiele Japanse prenten met voorstellingen van bruggetjes over helderblauw water, velden vol kersenbloesems, en (bijna) metershoge afbeeldingen van elegante courtisanes, gekleed in mooie kimono’s waar – heel spannend – een blote voet onderuit steekt. We maken ook meteen kennis van Van Goghs fascinatie voor deze kunst: zijn schilderij ‘Courtisane’ zou je op het eerste gezicht zo voor een Japans schilderij aan zien. We zien typische elementen die Van Gogh heeft ontleend aan de Japanse prentkunst: felle kleuren in vlakken, dikke contouren, een omlijsting van de voorstelling, geen horizon en geen lijnperspectief (waarin alles wat dichtbij is voorin staat en alles wat veraf is kleiner wordt). We herkennen de dame als prostituee door haar kimono, die aan de voorkant is vastgeknoopt – easy access. Ook in de omlijsting zitten verborgen elementen die verwijzen naar haar onzedige beroep: kraanvogel (‘grue’) en kikker (‘grenouille’) waren in Frankrijk populaire synoniemen voor prostituees. Het hoogtepunt van Van Goghs fascinatie vinden we echter op de tweede etage, waar Van Gogh zichzelf heeft geschilderd als Japanse monnik. De amandelvormige ogen zijn wellicht een beetje too much (en een tikje racistisch…), maar we kunnen niet stoppen met staren. Konnichiwa, Vincent!
No offense to Vincent, maar wij zijn helemaal weg van de Japanse prenten in deze tentoonstelling. We – kunsthistorische nerds die we zijn – worden dan ook bijna leip van geluk als we de beroemde prent ‘Onder de golf bij Kanagawa’ van Hokusai op de eerste verdieping zien hangen. Aan deze prent is vorig jaar een hele expositie in het British Museum in Londen gewijd en er is zelfs een making of-documentaire gemaakt die ook in Nederlandse filmhuizen te zien was. Waarom al deze fame, vraag je? In tegenstelling tot traditionele Japanse prenten, voegt Hokusai hier een typisch Westers perspectief en horizon toe; een (voor die tijd) supermoderne mix van stijlen, waarmee we zien dat inspiratie twee kanten op werkte in de negentiende eeuw. Sterker nog, Hokusai gebruikte voor het mooie blauw ‘Pruisisch blauw’, een synthetisch pigment dat uit Duitsland kwam. Het eindresultaat: een grote golf met woeste grijpgrage vingers van schuim, die de piepkleine drenkelingen wil verzwelgen. Zij houden zich angstvallig vast aan hun bootjes, maar hun zeemansdood lijkt onvermijdelijk. We houden onze adem in. Alleen al voor deze prent plannen wij een vervolgbezoek in.
Waar in het Van Gogh Museum de show wordt gestolen door de kleurrijke Japanse prenten en vele bombastische schilderijen van de meester zelf, kun je voor wat historische context het beste even de trein naar Den Haag pakken. Daar is nu bij de Mesdag Collectie (het zusje van het Van Gogh Museum met ook een fantastische vaste collectie, maar dat even terzijde) de expositie ‘Mesdag en Japan’ te zien, en wordt het verhaal van Japonisme in Nederland helder verteld. We leren dat de Japanse grenzen tot 1868 helemaal gesloten waren; het eiland op de Grote Oceaan was een fort. Alleen Nederland mocht handel drijven met Japan en er werd zodoende veel moois naar ons uitverkoren land verscheept. Schilder, kunstverzamelaar en ondernemer Hendrik Willem Mesdag legde een imposante collectie Japanse objecten aan, die nu in deze expo zijn uitgestald. We zien geweldige kommen met kooikarpers (suck on this, Ikea), vazen die tot onze middel reiken en Samoerai-zwaarden die te mooi zijn om te gebruiken. Onze favoriet: een schaal van Arita-porselein uit ca. 1850-1875, die door de curator “De Nachtwacht van de Mesdag Collectie” werd genoemd (vinden we leuk, kunstgrapjes). We zijn zo een kwartiertje zoet bij deze schaal, die leest als een stripverhaal. Onze opdracht: zoek de slapende poes!
Zelf bezoeken?
Het Van Gogh Museum heeft 686 Japanse prenten in haar bezit. Werk op papier is heel kwetsbaar en kan daarom niet altijd getoond worden. Ben jij – net als wij – zo verliefd geworden op de delicate en gedetailleerde voorstellingen? Daar hoef je niet eens de deur voor uit, laat staan voor de depot-deuren van het Van Gogh Museum te wachten. Het museum heeft haar collectie namelijk netjes online gezet, for your pleasure. Bekijk alle prenten hier.