De Japanse kunstenaar Ryoji Ikeda (1966) wil niet te veel over zijn werk kwijt: laat het op je inwerken, ervaar het als een muziekstuk. En dat doen we. Even lijkt het alsof we niet in een tentoonstelling zijn beland, maar verdwaald in de exclusieve VIP-ruimte van een verlaten electro-house feest in Parijs. Er zijn vier grote audiovisuele installaties te zien, twee kleine sculpturale werken op sokkel en een ingelijst werk aan de muur. De grote installaties zijn gigantische projecties, waarvan één op de vloer – hier mag je gewoon overheen lopen. Direct bij de ingang staat de eerste sokkel: een audiovisuele installatie die ‘data.scan’ heet. Op dit rechthoekige blok van ongeveer een meter hoog is aan de bovenkant een horizontale monitor ingebouwd. Je ziet een stroom aan astronomische data zoals coördinaten van sterren en planeten afgewisseld met bestanden van menselijk DNA. Je wil zo een mysterieus ding het liefst mee naar huis nemen om er daar voorzichtig je hand op te leggen, stiekem hopend op een reis naar een andere dimensie. Dat spannende gevoel blijft hangen: in de hele tentoonstelling word je meegevoerd van het ene naar het andere werk door een soundscape van zuigende onderstromen en elektronisch tintelende kristal geluidjes.
GO | NO GO #132: Dansende data en elektronische bliepjes
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. We hebben de pont naar de tentoonstelling ‘Ryoji Ikeda’ in EYE Filmmuseum gepakt, waar we door futuristische landschappen zweefden met dansende data.
Ikeda was een drop-out en begon eind jaren 80 als DJ in Tokyo, dat toen al een postmoderne alles-kan kapitalistische bubbel was. Om van deze levensstijl te detoxen, sloot Ikeda zich aan bij het Japanse kunstenaarscollectief ‘dumb type’. Hij leerde hier van alles: van het programmeren van software tot de opbouw van de projectieschermen. Vanaf dat moment ging hij steeds meer audiovisuele kunstwerken maken, in eerste instantie speciaal voor festivals. Ieder kunstwerk bestaat uit een eigen, volledig door hem ontwikkeld algoritme waarmee Ikeda beeld en geluid genereert. Kunst die continu in beweging is en nooit hetzelfde. Je herkent meetinstrumenten, radar-simulaties, astronomische opnames, biologische structuren en vooral heel veel getallen die in allerlei patronen aan je voorbij trekken. De werken doen je beseffen hoe gewend we zijn geraakt om de wereld als een verzameling informatie te zien. De hoeveelheid is overweldigend. De combinatie van intens beeld en geluid dompelt je volledig onder en doet denken aan andere spectaculaire installaties, zoals ‘The Weather Project’ van Olafur Eliasson. Wellicht komt het door Ikeda’s achtergrond als DJ, maar zijn werk nodigt uit tot langdurig loungen.
‘point of no return’ is een nieuw kunstwerk dat Ikeda speciaal voor deze tentoonstelling in EYE heeft gemaakt. De video-installatie oogt op het eerste gezicht agressief: welcome to the black hole. Het is niet meer dan een zwart geverfde cirkel op een vierkant scherm waarop geprojecteerd wordt met een beamer. En aan de achterkant een ongelofelijk felle lamp, die zo helder is als zonlicht. Dit alles wordt begeleid door een intens geluid dat lijkt op een zware storm. Starend naar dat zwarte gat in het midden van dat heldere wit licht, raak je haast in trance. Een knipperend stroboscoop-effect verandert vanzelf in golven die naar de hoeken van het scherm bewegen. Er is geen ontsnapping mogelijk aan deze ervaring, waar bij ons de tranen in ogen schoten. We gingen later nog een keer terug, maar ook de tweede keer kregen we een enorme brok in de keel. Hypnosetherapie vermomd als kunst? Dit bijzondere kunstwerk heeft een lange traditie, die teruggaat tot het vroegste begin van de computeranimatie. Filmmakers die werken met computer generated beelden lijken allemaal in de ban van cirkels te zijn. De Amerikaanse Jordan Belson, Lilian Schwartz en James Whitney, pioniers op het gebied van computeranimatie, hebben allemaal muterende cirkels gemaakt en die zijn nog steeds waanzinnig om te zien. Denk ook aan Roland Schimmel die schilderijen en animaties maakt met zwarte en pastelkleurige stippen waar je nog minutenlang sterretjes (of rondjes…) van ziet die het beeld compleet maken.
Een ander opvallend kunstwerk in deze expositie, is ‘4’33” (2010): een ode aan John Cage. Alhoewel, opvallend? We zien een wit, ingelijst vierkant met daarin 4’33 minuten aan blanco 16 mm filmmateriaal met alleen de tijdcode. Dit kan gezien worden als een grid (een raster) en verwijst hiermee naar de pixel, de essentie van de digitale beeldtaal. Tegelijk is het een verwijzing naar het werk ‘4’33” (1952) van John Cage, voor geluidskunstenaars een heilig werk. In dat kunstwerk gaat een pianospeler achter een vleugel zitten. Maar in plaats van de witte en zwarte toetsen virtuoos te bespelen, doet hij helemaal niets. Nou ja, het varieert wat je onder niets doen verstaat natuurlijk. John Cage is de bedenker van dit werk, maar laat het door pianisten uitvoeren als muziekstuk, en soms wagen hele orkesten zich eraan. De ene pianist pakt het wat theatraler aan dan de andere, door bijvoorbeeld de pianoklep dicht te doen of allerlei handgebaren te maken, de andere zet alleen maar een timer waar die af en toe naar kijkt. Het resultaat is dat je als publiek alerter wordt van de geluiden in de zaal, en je je meer bewust wordt van het show-aspect rondom een muziekoptreden. Een kunstwerk met een flinke dosis humor en zelfspot dus. Bij Ikeda’s ode aan 4’33 wordt het opeens allemaal bloedserieus. Om het kunstwerk te begrijpen, moet je immers weten dat het een verwijzing naar John Cage is. Daardoor wordt het precies die kunsttheoretische, academische moeilijk-doenerij die Ikeda normaliter juist wil vermijden. Jammer dat hij de verleiding niet leek te kunnen weerstaan hier de slimme conceptuele trukendoos te voorschijn te halen. Gelukkig wordt je blik al snel getrokken naar het spannende futuristische vloerkleed aan bewegende data dat ernaast ligt.
Zelf bezoeken?
EYE biedt van 18 oktober tot en met 13 november op dinsdagavonden het speciale filmprogramma The Man Machine aan als mooie aansluiting bij deze tentoonstelling. Ontdek of herbeleef voor een tientje (studenten €8,50) klassiekers als Metropolis, TRON en Her. Extra leuk: op vrijdag 23 november geeft Ryoji Ikeda zelf een live audiovisueel concert. Let op: er is niet elke dinsdagavond een film. Check de website van EYE voor meer informatie.