Charlotte Hercules 30 april 2019

GO | NO GO #174: De Meester van Elsloo

Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Deze keer bezochten we het Bonnefantenmuseum in Maastricht voor de expositie ‘Meester van Elsloo. Van eenling naar verzameling’.

Niet alleen James Bond en Sherlock Holmes waren mannen van mysterie, ook de Middeleeuwen barsten van de anonieme helden en dan vooral naamloze kunstenaars. In het Bonnefantenmuseum in Maastricht wordt al jaren onderzoek gedaan naar één van de grootste raadsels uit de kunstgeschiedenis: de Meester van Elsloo. In de tentoonstelling ‘Meester van Elsloo. Van eenling naar verzameling’ wordt geprobeerd de beste man te ontmaskeren en meer inzichten te krijgen in hoe hij werkte. ‘De meester van wat of wie’, vraag je? Let us explain. Er zijn veel sculpturen uit de Middeleeuwen waarvan we niet weten door wie ze zijn gemaakt, maar er zijn ook veel beeldhouwers die niet te identificeren zijn. Dan wordt er vermoed dat een bepaalde groep sculpturen door iemand is gemaakt, maar kunnen we er nog geen naam (van een bekende of volledig “nieuwe” kunstenaar) aan koppelen. In plaats van alle kunstwerken toe te schrijven aan ‘anoniem’ (imagine the chaos), wordt er vaak een speciale ‘noodnaam’ toegewezen: de Meester van Elsloo is zo’n naam.

Elsloo, Parochie Sint-Augustinus, Sint-Anna-te-Drieân, KIK-IRPA, Brussels. Foto Jean-Luc Elias

De Lage Landen – grofweg het huidige Nederland, Luxemburg, België – had een grote beeldhouwproductie in de late middeleeuwen. Deze onvolprezen meesterwerken zijn zeker niet weggestopt: je vindt ze in onder andere het Victoria & Albert Museum in Londen, het Louvre in Parijs en het Rijksmuseum in Amsterdam. Ook kom je vaak nog een topstuk tegen in kerken: niet alleen de grote, maar ook in kleine kerkjes in afgelegen dorpen vind je vaak nog de mooiste beelden, soms op hun originele plaats. In het Bonnefantenmuseum krijgt sculptuur-superster Meester van Elsloo nu een museaal podium. Deze kunstenaar was rond 1500 werkzaam in Limburg en maakte voornamelijk houten beelden. Zijn topstukken staan allemaal in Elsloo, waardoor anoniempje zijn emergency name ‘Meester van Elsloo’ heeft gekregen. Na deze ontdekking werden er meer en meer werken gevonden die wel erg op die in Elsloo leken – resultaat: zo’n 200 werken dragen nu zijn name tag. In deze tentoonstelling is het aan jou om je monocle uit je tas te pakken en op onderzoek te gaan – welke werken horen nu echt bij deze kunstenaar?

detail Corpus, Ellikom, St. Harlindis en Relindiskerk, foto: Elfi Brouwers Fotografie

Aan tentoonstellingen over schilderkunst, installaties of fotografie geen gebrek tegenwoordig. Maar de exposities die over Middeleeuwse beeldhouwkunst worden gemaakt, kunnen we makkelijk op onze vingers tellen. Hier zijn een aantal redenen voor te bedenken: er is veel minder beeldhouwkunst overgebleven uit de Middeleeuwen dan schilderkunst, en de stukken die er nog zijn, zijn vaak fragmenten van wat ze ooit zijn geweest (bijvoorbeeld van enorme altaarstukken als het Goldene Wunder). Dit komt omdat ze kwetsbaar waren, vaak werden verplaatst, maar ook omdat tijdens de Beeldenstorm veel beelden zijn vernield. Daarbij komt nog dat kijken naar beeldhouwkunst vaak als moeilijk wordt ervaren. We weten niet zo goed hoe we er naar moeten kijken, vaak dus omdat het fragmenten zijn en ze uit hun context zijn geplaatst en nu in kille, witte museumzalen worden gepresenteerd. Wij pleiten voor een herwaardering van deze oude sculpturen! Vooral aangezien ze eigenlijk een soort driedimensionale schilderij zijn die als het ware tot leven komen. Hoe cool is dat?! Ze bieden een unieke kans om figuren als bijvoorbeeld Maria of Christus eens rondom te bekijken (wij zien mogelijkheden, lees: spieken onder lendedoekjes).

Niet alle 200 aan de Meester van Elsloo toegeschreven werken zijn bijeengebracht op de tentoonstelling – thank god, dat zou waarschijnlijk een overkill zijn voor één expo. De werken die te zien zijn, zijn van verschillende kwaliteit: van de topwerken van de hand van de Meester tot aan beelden die door anderen in zijn atelier zijn gemaakt. Experts zijn er inmiddels over eens dat die 200 werken nooit door één en dezelfde man kunnen zijn gemaakt. De meester-kunstenaars uit die tijd hadden doorgaans een eigen atelier, waarin ook andere beeldhouwers en vooral veel leerlingen werkten. In de eerste werken op de tentoonstelling maak je kennis met de signature style van de Meester van Elsloo. Door middel van de vormgeving in de zaal – drie gekleurde lijnen op de grond – word je vervolgens door alle andere zalen geleid. Elke lijn biedt je de kans om een ander aspect van de beelden te vergelijken: haar, handen en de plooival van de kleding. Maak wel even een mentale notitie of foto van welke lijnkleur waar voor staat, want na één zaal zijn wij dat alweer vergeten. De inrichting met de lijnen die over de grond lopen stimuleren jou als bezoeker wel om goed te kijken, je oog te trainen en verschillen en overeenkomsten zien. Leuk om met z’n tweeën te doen: hoeveel verschillende ‘handen’ (dus kunstenaars) zie je terug in bijvoorbeeld één zaal?

Zaaloverzicht Meester van Elsloo. ‘Van eenling naar verzameling’, foto: Casper Bijmans.

Als je je verheugt op een antwoord op de vraag wie de Meester van Elsloo nu eigenlijk is, word je teleurgesteld. Na al die jaren onderzoek is er helaas nog steeds geen duidelijk beeld wie de meester is, met wie hij samenwerkte en hoeveel ateliers er betrokken zijn bij het grote oeuvre, laat staan met wie hij het bed deelde of wie zijn favoriete orgelmuzikant was. Dit geeft eigenlijk al aan hoe lastig het bestuderen van beeldhouwkunst uit deze tijd is. Maar aan de andere kant zorgt het mysterie rondom deze beelden dat ze zelfs honderden jaren later nog als echte conversation pieces gelden, zoals ze waarschijnlijk ook allemaal ooit bedoeld zijn. Beeldhouwkunst is perfect om uitgebreid te bekijken en te vergelijken, je kan er vaak omheen lopen en van alle hoeken bekijken. De vele sculpturen verschillen in formaat: van levensgroot tot sculpturen die je het liefst in je tas mee zou willen nemen naar huis. De details zijn vaak levensecht, de gewaden zijn in de mooiste plooien om een lichaam gedrapeerd, de blik in de ogen van Maria is indrukwekkend intens – in a way is beeldhouwkunst veel intiemer dan een plat schilderij. De meeste werken waren ook bedoeld om het geloof intenser te beleven – driedimensionale storytelling via een gekruisigde Christus of een wenende Maagd.

Zelf bezoeken?

Hoe lang doe je er over?
In circa 30 minuten heb je de lijnen gevolgd en alle sculpturen gezien.
Expert level
Beginners | Gevorderden | Crazy pro
Meer weten

Leuk: aan het begin van de tentoonstelling is er een speciale wand ingericht waar je de geur van de middeleeuwen kunt ruiken (denk aan ratten, rioolwater en rotzooi, iww), maar gelukkig ook de geur van sterk ruikende planten en kruiden die de rich and wealthy gebruikten om de eerdergenoemde vieze geuren te verdoezelen. Ruik en voel hier ook aan een stuk oud hout – wanneer doe je dat nou in het dagelijkse leven?!

De tentoonstelling ‘Meester van Elsloo. Van eenling naar verzameling’ ’is nog te zien t/m 16 juni 2019 in het Bonnefantenmuseum Maastricht.

Meer informatie