‘Avant-garde’ is een woord dat je ontzettend veel tegenkomt in de kunstgeschiedenis, maar wat betekent het nou precies? Na er even een Frans-Nederlands woordenboek op te hebben nageslagen (oké, het was Google Translate) kunnen we jullie vertellen dat dit woord oorspronkelijk geen kunstterm was. Het werd gebruikt in de oorlog om een groep soldaten aan te duiden die vooruit gestuurd werden om de boel te verkennen. In de kunst zijn deze soldaten echter vervangen door kunstenaars, creatieve zielen die in gedachten en ideeën vooruit lopen op de rest en ons dus een glimp kunnen laten zien van de toekomst. Dit was iets waar na de Eerste Wereldoorlog enorm veel behoefte aan was in heel Europa. Deze drang naar vernieuwing resulteerde in enorm veel vooruitstrevende kunststromingen, waarvan de meeste benamingen eindigen op -isme. Avant-garde is de overkoepelende term. Onder deze vernieuwende kunstenaars bevonden zich ook Katarzyna Kobro en Władysław Strzemiński, die nu gevierd worden in Den Haag met een groot retrospectief.
GO | NO GO #179: Poolse avant-garde
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Deze week dompelen we ons onder in Pools-Russische sferen in het Gemeentemuseum in Den Haag, waar nu de expositie ‘Katarzyna Kobro & Władysław Strzemiński. Een Poolse avant-garde’ te zien is.
Katarzyna Kobro en Władysław Strzemiński, beide student aan een kunstacademie, leerden elkaar kennen in Moskou vlak na de Russische Revolutie van 1917. De Russische hoofdstad was op dat moment een broedplek voor nieuwe creatieve overtuigingen en theorieën, met bekende vertegenwoordigers als Kazimir Malevich (1979-1935). Malevich had grote invloed op de twee jonge kunstenaars, met zijn overtuiging dat je door middel van simpele geometrische vormen een bovennatuurlijke emotionele ervaring kon opwekken (‘suprematisme’), Helaas werd de avant-garde niet erg gewaardeerd door het politieke regime in Rusland – we noemen vervolgingen en moorden op vele kunstenaars – waardoor velen het land ontvluchtten, waaronder Kobro en Strzemiński. Polen werd hun nieuwe thuisbasis, waar zij de twee hoofdfiguren werden van de Poolse moderne kunst.
Een retrospectief is geen retrospectief zonder een schijnbaar eindeloze hoeveelheid kunstwerken – een heel kunstenaarsleven samengevat. De tentoonstelling van Kobro en Strzemiński toont veel experimenten en variëteit, niet alleen in stijl, maar ook in media. Verwacht zowel tekeningen als schilderijen, sculpturen, grafisch- en architectonisch werk. De expositie opent met werk dat veel weg heeft van het werk van Kazimir Malevich en zijn invloed verraden; geometrische vormen die op het eerste gezicht misschien wat simpel lijken, maar met de juiste informatie en een geduldig oog allesbehalve eenvoudig blijken te zijn. Alleen de essentiële vormen worden gebruikt om iets aan te duiden. Dat zie je goed in Strzemiński’s Post-suprematistische compositie 2 (1923), een doek gevuld met vier vormen in verschillende pasteltinten en groottes, die tezamen niet echt iets lijken voor te stellen. Maar probeer eens voorbij de simpele vormen te kijken, en je in te leven in wat de vormen zouden kunnen personificeren. Die kleine stip rechts op het doek is erg afgezonderd en alleen, ver verwijderd van de grote fellere vlakken; zou dit een bewuste afstand zijn? Voor ons voelt het als een eenling die op weg is naar de grote groep om zich daarbij te voegen, op zoek naar een plek waar hij thuishoort. Zo zie je dat zelfs een compleet abstract kunstwerk een enorm verhaal kan vertellen. Het enige wat je nodig hebt, is een beetje fantasie.
De twee kunstenaars maakten niet alleen creatieve visuele werken, maar bedachten ook creatieve theorieën. Zo schreef en bedacht Strzemiński in 1928 het Unisme. Volgens deze theorie moeten alle kunstwerken worden opgebouwd uit de essentiële elementen waaruit ze bestaan – kleur, vlak en ruimte, zonder referenties naar de wereld er buiten. Deze rigide aanpak betekent echter niet dat de kunstwerken in deze expositie gespeend van fantasie zijn. Dit is heel duidelijk te zien in een serie van vier werken met de titel Architectonische composities uit 1929. Platte, kleurrijke vlakken van verschillende groottes vullen het eveneens platte canvas. Waar komt de verwijzing naar architectuur in de titel dan vandaan? Daarvoor heb je wat verbeeldingskracht nodig, en een hypothetische schaar. Stel je eens voor dat je de vormen uit het doek mocht knippen; met wat lijm en verbindingselementen, zou je zo een maquette van een gebouw in elkaar kunnen knutselen. Ook het werk van Kobro, voornamelijk sculpturen, is gebaseerd op de theorie van de essentiële elementen, echter gelden voor sculpturen andere eisen. Zo is bij een sculptuur van belang dat het in eenheid moet zijn met de ruimte eromheen. Dit deed Kobro door veel doorkijkjes in haar werk te creëren en met hoogtes te spelen. In de tentoonstelling geeft het museum nog een extra gelaagdheid aan de sculpturen door middel van de belichting: de schaduwen die ontstaan zorgen voor een extra dimensie.
Zelf bezoeken?
Mocht je nou helemaal in de ban zijn geraakt van de avant-garde en wil je nog meer weten, dan is het Gemeentemuseum een goede plek om te beginnen. Deel van de avant-garde en grote inspiratiebron voor Kobro en Strzemiński was De Stijl, de stroming van onder andere Piet Mondriaan. Het Gemeentemuseum heeft over dit onderwerp een doorlopende tentoonstelling, Mondriaan en De Stijl.