Terwijl een groot deel van de wereld tot rust kwam tussen twee wereldoorlogen in, was het in de kunsten allesbehalve rustig. Tijdens het interbellum had men de gruwelen van de Eerste Wereldoorlog nog helder op het netvlies staan. Men besloot dat alles eraan gedaan moest worden om dit nooit meer te laten gebeuren. Vele avant-garde bewegingen maakten hun opkomst en probeerden allemaal op hun eigen manier bij te dragen aan een nieuwe, modernere en vooral betere toekomst. Dit gebeurde in allerlei verschillende disciplines: kunst, grafische vormgeving, design en architectuur. In Rotterdam was vooral de kunstenaarsvereniging De Branding actief. Leden van De Branding organiseerden tentoonstellingen van hun eigen werk en dat van internationale gelijkgestemden, zoals Wassily Kandinsky. Nu – decennia later – doet het Chabot Museum een throwback.
GO | NO GO #187: De Branding Rotterdam
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Deze week vanuit Rotterdam, waar zich in een prachtige villa het Chabot Museum bevindt en waar nu de tentoonstelling ‘Branding Rotterdam, de internationale avant-garde tijdens het interbellum in Rotterdam’ te zien is.
In de redelijk korte bestaansperiode van De Branding (negen jaar) hebben de kunstenaars toch een behoorlijke stempel weten te drukken op de moderne kunst in Nederland. Dit kwam voornamelijk door de goede connecties die initiatiefnemers en kunstenaars Herman Bieling (1887-1964) en Laurens Kuik (1889-1963) hadden in zowel binnen- als buitenland. Er werd veel uitgewisseld met kunstenaarsgroepen als De Stijl en Der Sturm, maar ook met galeriehouders, musea en particuliere verzamelaars. Hierdoor maakten de kunstenaars van De Branding bijvoorbeeld kennis met het werk van onder andere Wassily Kandinsky en de futuristen, en bleven ze op de hoogte van de nieuwste ontwikkelingen. Zo zie je maar weer dat een goed netwerk het halve werk is. De tentoonstellingen die De Branding organiseerde werden enorm gewaardeerd; niet alleen door vakgenoten, maar ook door Rotterdammers van alle rangen en standen. Iedereen voelde zich immers aangetrokken door hun visie van een nieuwe, betere toekomst.
‘Branding-kunstenaars’ hadden allemaal hetzelfde doel: door middel van experiment en nieuwe manieren van verbeelden – nieuwe materialen en stijlen – een positieve bijdrage leveren aan een nieuwe wereld. Het interessante is dat iedere kunstenaar van De Branding dit op zijn eigen manier deed. Er is dan ook niet een uniforme stijl te herkennen in deze tentoonstelling. Je kunt van alles verwachten, van figuratief tot kubistisch tot volledig abstract. Zo neemt Janus van Zeegen (1881-1966) je in schilderij Koraalkolonie in de diepte van de zee mee op een onderwaterreis langs vurig rode koraalriffen met goudkleurige kwallen die in dit werk haast engelachtige verschijningen lijken te zijn. Voor het werk van Gerlwh (1878-1932) moet je echter iets meer fantasie gebruiken: wij zien niets herkenbaars in zijn Titel onbekend, een titel die ons ook niet veel verder helpt. Wat wel bij alle werken in deze tentoonstelling lijkt terug te komen, is spiritualiteit.
Veel avant-garde kunstenaars probeerden met hun werk de kijker de werkelijkheid achter de zichtbare wereld te laten zien. Een meester op dit gebied was Wassily Kandinsky (1866-1944), die in zijn essay ‘Over het geestelijke in de kunst’ (1912) stelde dat kleuren, vormen en lijnen een wezenlijk effect hebben op de menselijke ziel (tip tussen de regels door: het essay van Kandinsky is zeker de moeite waard te lezen). Dit wetende is het een goed idee je bezoek aan de tentoonstelling te beginnen bij Strahlenlinien (1927) van Kandinsky. Je ziet een rode stip die als het ware gevangen gehouden wordt in een blauwe cirkel en van waaruit enorme lijnen stralen, alsof er een spanning op de buitenste cirkel uitgeoefend wordt en deze bijna lijkt te breken. Links onderin lijkt een soort raket zich voort te bewegen richting de rode stip om hem te bevrijden van zijn gevangenis en mee te nemen, ver weg hier vandaan. We kunnen ons niet beheersen, de ene associatie duikelt over de andere: we zien een reis, een bevrijding, een nieuw begin. Een begin dat er nog niet is, maar dat ook niet lang meer op zich laat wachten. Wij haasten ons naar de rest van de kunstwerken.
Tussen de twee monsterlijk grote gebouwen van het Museum Boijmans van Beuningen en Het Nieuwe Instituut staat het relatief kleine Chabot Museum. Naast de kunst die er te zien is, zou je het gebouw ook als onderdeel van de tentoonstelling kunnen zien. De villa is namelijk een typisch voorbeeld van het Nieuwe Bouwen. Deze bouwstijl ontstond na de Eerste Wereldoorlog; architecten wilden breken met het oude, het traditionele en vooral de maatschappij helpen de oorlog achter zich te laten. Gebouwen in deze stijl kenmerken zich door veel licht, lucht, ruimte en voor die tijd nieuwe materialen zoals glas en staal. Daarnaast moest alles een concrete functie dienen, waardoor het geheel een strak en sober uiterlijk krijgt. De veelal rijkgekleurde en dynamisch ogende werken van de kunstenaars van De Branding die er nu hangen blazen leven in deze strakke, witte omgeving. Dit geeft een sterk contrast waardoor de schilderijen niet concurreren met hun omgeving en juist nog meer lijken te spreken. Zo hangt er een werk van Jacoba van Heemskerck van Beest (1876-1923) getiteld Kleurencompositie nr.100 (1918). Zoals de titel al weggeeft, is dit werk geen grauw en somber schilderij: de kleuren spatten van het doek in krullende golfachtige vormen. Ons doet het een beetje denken aan een feniks die uit zijn as herrijst en elk moment uit het houten frame kan vliegen. Een passende symboliek voor de stad Rotterdam die uiteindelijk is herrezen na de twee wereldoorlogen.
Zelf bezoeken?
De tentoonstelling Branding Rotterdam, de internationale avant-garde tijdens het interbellum in Rotterdam is onderdeel van Boijmans bij de Buren; vanaf juni 2019 is Museum Boijmans van Beuningen voor zeven jaar gesloten. Om hun enorme collectie toch niet helemaal verborgen te houden, leent het museum kunstwerken uit aan tentoonstellingen in andere musea, waaronder het Chabot Museum. Kijk hier meer informatie en andere locaties. Daarnaast is er in Rotterdam ook meer van het Nieuwe Bouwen te zien in het wild. Absolute aanraders zijn de Van Nelle fabriek en twee deuren verwijderd van het Chabot Museum, Huis Sonneveld, een woonvilla uit 1933 die helemaal is teruggebracht naar zijn originele staat.