Wat hebben amuletten, beschreven perkamentrollen uit de Middeleeuwen en David Bowie met elkaar gemeen? Precies, kabbala. Kabba-wat? Is dat niet dat rode bandje dat Madonna een tijdje heeft gedragen? Ja, dat en nog veel, veel meer. Kabbala betekent letterlijk ‘ontvangst’ en gaat om de overlevering van een allesomvattende ‘oerkennis’ over God en de schepping. De vroege joodse geleerden en mystici deelden versleutelde kennis over de Tora (de eerste vijf boeken van de Hebreeuwse bijbel, de Tenach) met leerlingen die in staat waren de kennis te ‘ontvangen’. Hiervoor moest je wel over een geestelijke volwassenheid beschikken, anders was deze key to life niet voor jou weggelegd. Hoewel wij ons nog niet áltijd even geestelijk volwassen voelen (iets met onze moeders onder speed dial), is deze tentoonstelling ook voor hen die zich niet hebben verdiept in esoterie, de sefirot, het occultisme en chassidisme interessant en vooral: leerzaam.
GO | NO GO #190: Mystiek, magie en Madonna
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Deze keer bezochten wij het Joods Historisch Museum voor de tentoonstelling ‘Kabbala – De kunst van de Joodse mystiek’.
Je vindt kabbala op meer plekken dan je zou denken. Niet alleen joodse mystici en christelijke geleerden houden zich bezig met deze filosofie en religie. Ook kunstenaars en popsterren vinden inspiratie in de mystiek van kabbala. Marc Chagall, Anish Kapoor, Barnett Newman, David Bowie en Madonna: allemaal kabbalisten. Eén van de eerste kunstwerken in de tentoonstelling is Void (1991) van Anish Kapoor. Je kijkt in een soort grote eierdop, maar dan pikdonker. Door het diepzwarte pigment weet je niet zeker of je je hand erin zou kunnen steken, of dat je vingers dan zouden breken omdat het werk helemaal niet hol blijkt te zijn. Kapoor is geïnspireerd door de ogenschijnlijk oneindige ‘leegte’ waarin wij ons kunnen verliezen, deze leegte is volgens de kunstenaar juist ‘zwanger’ door de vele mogelijkheden. Wij als bezoeker moeten de leegte invullen met betekenis. Volgens de kabbala ontstond de schepping vanuit eenzelfde soort ‘leegte’ die God binnen zichzelf vrijmaakte. Snap je ‘m nog? Wij duiken maar in deze rabbit hole.
Kabbala is met één been geworteld in de wereld van de heilige boeken en met het andere in die van magie en meditatie. De voorwerpen die worden tentoongesteld zijn dan ook divers: van middeleeuwse geschriften tot amuletten, kettingen, tekeningen, lp-albums, speelkaarten tot fotografie. Kabbala vindt namelijk ook in de 21ste eeuw uitingen in de kunst. Zo baseerde de Israëlische vocalist en performancekunstenaar Victoria Hanna in 2015 haar songtekst en videoclip 22 Letters op Sefer Jetsira (Boek over Schepping). Met handbewegingen verbeeldt Hanna hoe God de Hebreeuwse letters hanteerde. Hanna zingt het Hebreeuwse alfabet terwijl de handbewegingen de relatie tussen letters, lichaam en stem onderstrepen. Deze performance is vooral interessant wanneer je een paar inleidende teksten hebt gelezen, maar ook zonder enige voorkennis van kabbala zijn er genoeg mooie kunstwerken om van te genieten. Bijvoorbeeld het werk Ein Sof van de Amerikaanse kunstenaar Ron Agam. Het rode, optische lijnenspel in dit gigantische werk is hypnotiserend; je verliest jezelf bijna in de visuele interpretatie van de onzichtbare krachten achter de schepping. Meer van de small artworks? Rembrandts ets waarin hij Jacobs Ladder verbeeldt is een ware parel in de tentoonstelling. Deze goddelijke ladder waar Jacob van droomt verbindt hemel en aarde, en is afgeleid van een mystieke verhandeling geschreven door Menasse ben Israël, de zeventiende-eeuwse rabbijn van de Amsterdamse Portugees-joodse gemeente.
Juist doordat Kabbala zo veelomvattend is, duizelt het ons soms een beetje in de tentoonstelling. Er zijn heel veel verschillende objecten te zien waarvan we soms niet snappen waar we naar kijken. Het Joods Historisch Museum wilt logischerwijs de vele aspecten, kanten en stromingen van kabbala aan ons uitleggen, maar omdat het zulke moeilijke materie betreft, is er een overdosis aan objecten bij gehaald. Gevolg: bij iedere stap of draai moet je oppassen dat je niet tegen een Barnett Newman struikelt of met je voorhoofd tegen een verlucht manuscript stoot. Less is more was niet het credo van deze expo. Ook de hoeveelheid termen die ons om de oren vliegt zorgt ervoor dat Wikipedia ready-to-use open staat op onze telefoons en dat we alle zaalteksten proberen te lezen, en dat zijn er nogal wat. Onze tip: laat de ambitie varen om als een kabbala-specialist de tentoonstelling uitlopen. Mensen studeren er jaren, vaak hun hele leven, op. Beschouw het als een inleiding op een moeilijk concept dat door middel van mooie objecten aan je wordt uitgelegd. Mocht je je nu in je eigen tempo willen verdiepen in Kabbala, de tentoonstelling loopt nog tot 25 augustus, dus meerdere bezoekjes zijn dan ook aan te raden. And please enlighten us wanneer je de reden van ons bestaan hebt uitgevogeld!
Zelf bezoeken?
Bewijs dat kabbala daadwerkelijk allesomvattend is: niet alleen het Joods Historisch Museum, maar het hele Joods Cultureel Kwartier staat in het teken van kabbala. In de Portugese Synagoge worden 17e en 18e eeuwse unieke geschriften over de kabbala getoond en in de hal van het Nationaal Holocaust Museum vind je een kleine videopresentatie over Anselm Kiefer’s installatie met de kabbalistische titel Breaking of the Vessels. Het breken van de vaten is het kosmische drama dat tijdens de schepping plaatsvond: de kracht van het goddelijk licht was zo groot dat de er ‘vaten’ die dit licht omhulden, spatten. Kleine vonkjes goddelijk licht bleven hangen als voedingsbron voor negatieve krachten. De mens is op aarde om tegenwicht te bieden aan deze disbalans in de kosmische harmonie. We’ve got a job to do!