Hanna de Vos 19 juli 2019

GO | NO GO #191: Staarwedstrijd in Villa Mondriaan

Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Deze keer reisden we af naar Winterswijk voor de tentoonstelling ‘Face Off!’ in Villa Mondriaan.

Wie bij Piet Mondriaan meteen denkt aan de primaire kleurvlakken van Victory Boogie Woogie of zijn Composities, has got another thing coming. Voordat Mondriaan in New York en Parijs furore maakte met zijn ‘De Stijl’-stijl, zag zijn werk er namelijk nog heel anders uit. Van zijn achtste tot zijn twintigste woonde de kunstenaar in een jaloersmakende villa aan de Zonnebrink 4 in Winterswijk, waar zijn vader en oom hem de kneepjes van het kunstvak leerden. Op aandringen van zijn vader volgde Piet een opleiding tot tekendocent, maar daarna ging hij alsnog zijn dromen achterna en trok naar Amsterdam om les te volgen aan de Rijksakademie van Beeldende Kunsten. Mondriaans eerste stapjes in de kunstwereld zijn nog erg klassiek en negentiende-eeuws; daarmee lijken ze misschien ver verwijderd van de abstracte kleurcomposities die hij later zou maken, maar niets is minder waar. Neem bijvoorbeeld de appelboom in de achtertuin van zijn ouders die hij door de jaren heen meerdere keren schilderde. In de vroege uitvoeringen is deze boom nog duidelijk te herkennen, maar uiteindelijk verandert hij in een abstracte wirwar van grijze vlakken en zwarte strepen. Mondriaans tijd in Winterswijk is dus zeker een belangrijke basis geweest voor zijn latere abstracte uitspattingen.

Zaaloverzicht ‘Face Off!’ in Villa Mondriaan.

In het huis waar Mondriaan opgroeide is sinds 2013 Museum Villa Mondriaan gevestigd. Dankzij de samenwerking met het Gemeentemuseum in Den Haag, dat nog wel wat Mondriaantjes had liggen, kan hier permanent vroeg werk van de schilder tentoongesteld worden. Juist omdat het museum zich richt op de beginjaren van zo’n groot kunstenaar, is een van hun belangrijkste doelstellingen het bieden van kansen aan jonge mensen in de kunstwereld. Zo is directeur Charlotte Rixten met haar 25 jaar bijvoorbeeld de jongste museumdirecteur van Nederland. Talking about girlpower! Regelmatig wordt er in het museum ook werk van hedendaagse kunstenaars tentoongesteld. Zo ook in Face Off!, een heuse art battle waarin hedendaagse portretten recht tegenover vroeg portretwerk van Mondriaan hangen in een wedstrijdje ‘wie het langst niet kan knipperen’. Tussen hen in hangt honderd jaar aan ontwikkelingen in de portretkunst, maar ook wordt duidelijk welke ontwikkeling Mondriaans eigen werk doormaakte.

Links: Piet Mondriaan, ‘Meisje met Geel Hoedje’, c. 1930. Collectie museum de Fundatie, Zwolle en HeinoWijhe | Rechts: Piet Mondriaan, ‘Betsy Bergman-Cavalini’. 1901. Collectie Paul en Lex van Doorn (kinderen van Lenie Cavalini)

Het eerste portret dat je tegenkomt is, believe it or not, een statige, starre weergave van een Sint-Bernardshond genaamd Isar Harlemia. Wij kregen er sterke Lady en de Vagebond-vibes van, maar het schilderij laat vooral goed zien waar Mondriaan begon. Het is realistisch en typisch negentiende-eeuws; de hond ziet eruit alsof je hem zo kunt aaien. Vergelijk dat maar eens met Mondriaans Zelfportret uit 1908, een donker werk van houtskool op papier dat aan de andere kant van de zaal hangt. Hoewel er maar drie jaar zit tussen de creatie van Isar Harlemia en dit zelfportret, zijn ze different as can be. De lijnen van Mondriaans gezicht zijn grof en hoekig; twee grote, zwarte ogen staren je aan vanuit een nors, bebaard gezicht. Even denk je zelfs dat het werk aan de verkeerde kant van de zaal is gehangen. Waarom hangt dit hedendaagse werk ineens tussen de Mondriaans?! Het is duidelijk dat Mondriaan al vroeg van veel markten thuis was. Zijn portret van Elisabeth Sophia Maria ‘Betsy’ Bergman-Cavalini bijvoorbeeld doet weer erg impressionistisch aan. De prachtige paarse en blauwe bloemen op Betsy’s hoed zijn met simpele, grove penseelstreken neergezet. Fun fact: de recente vondst van dit schilderij loste nog een klein mysterie op. Lange tijd was er een foto bekend van Mondriaan die in zijn atelier aan het werk was. Op de achtergrond was een schilderij te zien, maar niemand kon ontcijferen om welk schilderij het nou precies ging. Totdat Betsy ineens opdook in een privéverzameling en schilderij en foto aan elkaar gelinkt konden worden. Zo weten we dat het schilderij inderdaad van Mondriaan is en dat de foto gemaakt moet zijn in zijn atelier aan de Albert Cuypstraat. Mysterie opgelost! Doordat de verzameling vroege portretten van Mondriaan naast elkaar op één muur zijn geplaatst, wordt goed duidelijk hoe divers zijn vroege werk was. De jonge Mondriaan is een soort kameleon; elk werk lijkt weer net een andere stijl te hebben. Zo wordt perfect de basis blootgelegd van een ontzettend innovatieve kunstenaar.

Maayke Schuitema, ‘Michelle Obama’, 2018. eigendom kunstenaar.

Het uitgangspunt van Face Off! is natuurlijk de wisselwerking tussen werk van Mondriaan en hedendaagse kunst. Op verschillende punten komt dit heel goed tot zijn recht. Neem bijvoorbeeld Maayke Schuitema’s portret van Michelle Obama, dat de kunstenaar speciaal voor Face Off! maakte nadat ze Obama’s boek Becoming had gelezen. Michelle Obama is natuurlijk zo famous dat iedereen haar op slag herkent en daarin lag meteen de uitdaging voor Schuitema; ze moest haar precies zo weergeven als ze eruitziet. Mondriaan had het wat dat betreft wat luxer toen hij iemand als koningin Wilhelmina besloot te schilderen. Waar Michelle Obama zo’n 30,5 miljoen Instagramvolgers heeft, waren er in Mondriaans tijd maar weinig foto’s van de koningin bekend bij het grote publiek. Als hij haar neus dus net scheef had geschilderd, zou niemand het door hebben gehad, maar had Schuitema Obama’s ogen net te klein gemaakt, of haar kin te rond, dan was meteen de magie van haar werk verdwenen. Ergens had Mondriaan dus een stuk meer artistic freedom dan zijn contemporaine vakgenoten. Daartegenover staat dan weer een werk als Klok van Wouter van Riessen: met slechts twee ogen en een mond bewijst hij dat je tegenwoordig van alles een portret kunt maken. Speaking of famous people: iets verderop hangt het prachtige James Brown is dead #2 van Iris Kensmil. De Surinaamse Kensmil zag zichzelf vaak niet terug in de overwegend witte museumwereld en besloot daarom in haar kunst een eerbetoon te brengen aan mensen die de zwarte emancipatie mogelijk gemaakt hebben. In James Brown is dead #2 zien we ‘the godfather of soul’ liggend in zijn doodskist, met links een grillig, weelderig boeket bloemen. Die bloemen voeren ons weer terug naar bijvoorbeeld de hoed van Mondriaans Betsy. Zo springen je gedachten telkens heen en weer van schilderij naar schilderij tijdens Face Off!. De werken die op het eerste gezicht zo van elkaar lijken te verschillen beginnen met elkaar te spreken, te discussiëren, te vechten om je aandacht. Een ware staarwedstrijd.

Zelf bezoeken?

Hoe lang doe je er over?
30 minuten
Expert level
Beginners | Gevorderden | Crazy pro
Meer weten

Als je nog geen genoeg hebt gekregen van portretkunst, wip dan nog even langs bij de mini-tentoonstelling van Iris van Dongen, ook in Villa Mondriaan. Van Dongen heeft de zaal van top tot teen zelf ontworpen, inclusief behang, en haar grote schilderijen tonen portretten van vrouwen met een mysterieus randje.

De tentoonstelling Face Off! is nog t/m 22 september 2019 te zien bij Villa Mondriaan.

Meer informatie