Een paar avonden De Nachtwacht van Rembrandt voor jezelf, dat klinkt als iets dat je kunt winnen in een wedstrijd. Fotografe Rineke Dijkstra (1959) werd door het Rijksmuseum gevraagd om — speciaal voor het Rembrandtjaar — iets te doen met het beroemdste schilderij van Nederland. Dat ‘iets’ mocht ze zelf bedenken. Ze besloot een soort vervolg te maken op haar werk I See A Woman Crying, waarin zij schoolklassen voor Picasso’s Weeping Woman (1937) liet staan en hun reacties filmde. Voor haar nieuwe project liet Dijkstra enkele avonden na sluitingstijd van het museum een studio voor De Nachtwacht bouwen. Daarnaast ging zij actief op zoek naar mensen die ze wilde laten kijken naar het schilderij. Uiteindelijk koos zij veertien verschillende groepen — schoolkinderen, Japanse zakenmannen, caissières van een supermarkt, pubers en dames op leeftijd.
GO | NO GO #210: De Nachtwacht van Rineke en Rembrandt
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Deze keer bezochten wij het Rijksmuseum voor de tentoonstelling ‘Rineke Dijkstra: Night Watching’.
Eén van de nissen in de Eregalerij in het Rijksmuseum — op steenworp afstand van the real deal van Rembrandt— is ingericht met de videoinstallatie van Dijkstra. Achter een grote, zwarte muur betreed je een donkere ruimte met een lange bank. Tegen de achterwand zijn drie grote schermen die aansluitend een langgerekt beeld vormen, als een drieluik. Terwijl wij naar deze mensen kijken, die op hun beurt naar het schilderij kijken, valt ons op dat al deze groepen één ding met elkaar gemeen hebben: naarmate ze langer kijken, ontdekken ze steeds meer kleine details. Duizenden mensen passeren dagelijks het beroemdste schilderij van Nederland passeren, en dikke kans dat jij er ook eens langs bent geschuifeld. Maar zeg eens eerlijk: hoe vaak heb je nu écht goed gekeken?
Kijkend naar de kakelende groepen die voor De Nachtwacht staan, beseffen we ons dat dit als het ware het dagelijkse uitzicht is van de figuren op het schilderij. Als beschouwer van Rinekes videowerk ben je eigenlijk een figuur van De Nachtwacht geworden, uitkijkend op het gefilosofeer en geanalyseer van de groepen. Net als de gefilmde groepen die De Nachtwacht bestuderen en visueel ontleden, doen wij dat dus weer met deze groepen. Maar wat hebben wij aan deze visuele analyse? Night Watching is een aanzet tot langer kijken en het openstaan voor verschillende perspectieven. Het videowerk maakt duidelijk hoeveel verschillende vragen je kan stellen over één schilderij. De Japanse zakenmannen vragen zich af hoeveel schilderijen Rembrandt moest maken om winst te behalen, en brainstormen hardop over het financiële voordeel wat Nederland uit zo’n iconisch schilderij zou kunnen halen (cut-out boards waar je je hoofd doorheen kan steken! Nachtwacht-taartjes!). De groep met de technische studenten leggen elkaar juist de werking van pigmenten uit, terwijl studenten van de kunstacademie het weer hebben over het schilderij dat bijna een merk is geworden door alle reproducties: hoe zou Rembrandt het hebben gevonden dat zijn werk zo’n icoon is geworden? Doordat de groepen bewust en lang kijken (slow art at its finest), komen er telkens andere vragen op , en worden er continu nieuwe dingen in het schilderij ontdekt. Night Watching nodigt ons in de voetsporen van de veertien groepen te treden en ook wat langer bij De Nachtwacht stil te staan. Denk je dat je het werk goed kent? Think again. Met Night Watching toont Dijkstra aan dat je eigenlijk nooit bent uitgekeken.
Naar kunst kijken hoeft niet altijd serieus te zijn. Dat De Nachtwacht niet alleen een groepsportret is van prominente mannen, maar ook een schilderij met humor, wordt duidelijk wanneer de verschillende groepen grappige details ontdekken, zoals de blaffende hond die achter een speeltje aan rent. En is die glurende krullenkop achter die schouders nou Rembrandt zelf? Ook de dynamiek van de gefilmde groepen werkt soms aardig op onze lachspieren. Door de lichaamshoudingen pik je namelijk snel onderlinge relaties in een groep op, en de herkenbaarheid van hun spontane reacties maakt dat we soms hardop moeten lachen. Zo schept een zakenman enorm op dat hij een bijzondere band met het schilderij heeft, omdat hij de Frans Banninck Cocq-penning uitgereikt heeft gekregen, vanwege zijn verdiensten voor de stad Amsterdam. Zijn collega reageert dat deze Frans Banninck Cocq op het schilderij op hem juist overkomt als een arrogante lul met een groot ego, waarop de nog net zo trotse collega stilletjes afdruipt — oeps… Een volgende groep met vrouwen van rond de twintig bestudeert het doek en vraagt zich of of de zeventiende eeuw wel een fijne tijd was om in te leven. Want hoe zat het eigenlijk met de hygiëne? Er wordt een vies gezicht getrokken, dat moet toen écht niet altijd even schoon zijn geweest. Opmerkingen als deze tonen aan dat we tegenwoordig heel anders kijken naar dit werk dan men deed in de zeventiende eeuw. Wat vinden we tegenwoordig belangrijk? Waar verbazen we ons over? Waar kunnen we nog steeds met bewondering naar kijken? Wat zouden we nu anders doen? Dankzij Rineke blijft De Nachtwacht anno 2019 nog steeds een actuele conversation piece.
Zelf bezoeken?
Hoe kwam Rineke Dijkstra tot de keuze van de groepen die zij heeft gefilmd? En voor welke onverwachte uitdagingen kwam zij te staan tijdens het filmen? Plug je oortjes in en luister naar deze podcast waarin Dijkstra met Hadassah de Boer spreekt over het proces, de obstakels en het eindresultaat.