Vincent van Gogh en tragedie gaan hand in hand. We kennen allemaal wel het verhaal van die geweldige maar gekke schilder, die geen enkel werk verkocht kreeg, verguisd werd, onmogelijk was in de omgang. Hij sneed zijn oor af, had aanvallen, ging naar een inrichting, pleegde zelfmoord. En zijn rare, kleurrijke, verstoten werken vonden pas na zijn dood hun plekje in de wereld. Pas nadat die vreemde Vincent gestorven was, konden wij met z’n allen écht zien wat hij had gecreëerd en wat voor een onbegrepen genie hij was geweest. Het zal je misschien niet verbazen, maar dit beeld van Van Gogh is aardig ongenuanceerd. Zo vond ook Het Noordbrabants Museum. Zij besloten een tentoonstelling te wijden aan ‘de mens’ Vincent: door de ogen van zijn familie, zijn vrienden, zijn collega’s en zijn modellen.
GO | NO GO #213: Vincent en zijn vriendjes
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Deze keer gingen we naar Van Goghs Intimi in het Noordbrabants Museum.
Dan blijkt dat Van Gogh helemaal niet die norse, introverte man was die veel mensen kennen van verhalen. Hij hing bijvoorbeeld rond met menig ander kunstenaar, die hem bij leven allemaal prezen om zijn werk: Paul Gauguin, Anton Mauve, Henri de Toulouse-Lautrec, Paul Signac en nog vele anderen passeren de revue. Vincent had verschillende liefdesrelaties – met variërend succesgehalte – en was zelfs een tijdje stiefvader van een dochter en een zoontje. Hoewel hij overduidelijk het meest close was met zijn broer Theo, had hij ook een goede band met zijn negen jaar jongere zusje Wil. Van Gogh was dus helemaal niet zo’n einzelgänger als men nu vaak denkt. ‘De beste troost,’ zo schreef hij ooit aan Paul Signac, ‘zo niet de enige remedie, is volgens mij nog steeds innige vriendschappen, zelfs al hebben die het nadeel dat zij ons hechter aan het leven binden dan ons in dagen van groot lijden wellicht wenselijk lijkt.’ In 99 kunstwerken en objecten laat de tentoonstelling Van Goghs Intimi precies die innige vriendschappen zien waar Vincent hier zo liefdevol over schrijft.
Van Goghs Intimi is ergens een vrij on-kunstige tentoonstelling. Je wordt meer naar de verhalen toegetrokken dan naar de schilderijen en tekeningen aan de muur. En daar is helemaal niks mis mee, want verhalen zijn er genoeg. De vele brieven, schetsboeken en poëziealbums geven een prachtig beeld van Van Gogh, met anekdotes en citaten die je soms hardop laten lachen. Zo schreef Anton Mauve bijvoorbeeld ooit, lekker direct, aan Vincent: ‘Ik heb altijd gedacht dat ge een droogkloot waart, doch nu zie ik dat dit niet zo is.’ Zo’n opmerking verbaast ons niks als we even later voor Mauves karaktervolle zelfportret staan, waarop hij ons met geheven kin, licht toegeknepen ogen en een vleugje hooghartigheid gadeslaat. Bij een foto van een jonge vrouw met haar zoon op schoot leren we over Vincents eerste heartbreak; het is zijn nicht, Kee Vos, waarop hij hopeloos verliefd wordt. Kee moet echter niets van hem weten en smoort dit alles met een streng ‘Nooit, neen, nimmer!’ gauw in de kiem. Dat noemen we nog eens een blauwtje lopen!
Of neem het verhaal van Paul Signac en Henri de Toulouse-Lautrec, Vincents vrienden die ready to throw down zijn wanneer collega-kunstenaar Henry de Groux Vincent en zijn werk beledigt. Toulouse-Lautrec daagt de Groux uit voor een duel en Signac verklaart het stokje over te nemen mocht dit gevecht aan zijn vriend het leven kosten. Lichtelijk dramatisch misschien – de Groux noemde Vincent enkel een charlatan – maar wanneer was de laatste keer dat jouw bff beloofde voor je te sterven? Al die menselijkheid zorgt er ook voor dat het onvermijdelijke een gevoelige snaar raakt. Vincents zelfmoord, bekeken door de ogen van zij die hem liefhadden, is even slikken. In de laatste zaal spat het verdriet en gemis van de tentoongestelde brieven af. ‘O moeder, hij was zoo mijn eigen broer,’ schrijft Theo. Ineens worden de tragische kanten van Vincents leven, verhalen die we al zo vaak hebben gehoord dat ze bijna clichématig aanvoelen, ook menselijker. Klein minpuntje, na dit emotionele en serieuze einde van de tentoonstelling: de misplaatste gummetjes in de vorm van een oor die je kunt kopen in de museumshop. Awkward!
Naast de focus op Vincent, biedt Van Goghs Intimi ook een intiem kijkje in de kunstwereld van la belle époque. Het is natuurlijk niet zeldzaam om binnen een tentoonstelling de wisselwerking tussen verschillende kunstenaars te laten zien, maar hier gebeurt dit op een heel persoonlijke, kleinschalige manier. Het portret dat Vincent tekende van zijn vriend Anthon van Rappard bijvoorbeeld is het bewijs van de soms harde kritieken die kunstenaars naar elkaars hoofd konden slingeren. Van Rappard gaf zijn ongezouten mening over Van Goghs inmiddels beroemde Aardappeleters – in deze tentoonstelling te bewonderen als lithografie, naast enkele voorstudies in olieverf – en stelde dat Vincent toch niet serieus kon zijn geweest in het schilderen van dit oppervlakkige en ongemakkelijke werk. Het werd hem niet in dank afgenomen; Van Gogh stuurde hem zijn brief onbeantwoord terug en deed er nog een woedend schepje bovenop door zijn portret in tweeën te scheuren. Gelukkig voor ons kan de bovenste helft nog wel tentoongesteld worden. Dit alles terwijl Van Gogh zelf ook niet vies was van wat ongevraagd advies; zo was hij zeer kritisch over het religieus geïnspireerde latere werk van zijn jongere vriend Émile Bernard en stond hij ook bekend als een sarcastische, vloekende leermeester.
Overigens had Vincent wel wat van doen gehad met het werk van Bernard; het was zijn eigen collectie Japanse prenten geweest die Bernard en Louis Anquetin ertoe inspireerde hun stijl, het cloisonnisme, te ontwikkelen. In deze stijl zien we in deze tentoonstelling onder andere Anquetins Oude Boer, een werk dat Van Gogh zoveel jaren geleden, net als wij nu, ook op een tentoonstelling heeft bekeken. Er kunnen op deze manier een heleboel lijntjes getrokken worden binnen de tentoonstelling. Kunstenaars bezochten niet alleen elkaars exposities; ze gingen ook samen op zoek naar motieven en onderwerpen, wisselden kunstwerken uit, ontmoeten elkaar bij cursussen en in ateliers. Van Gogh is de spin in het web van zijn intimi, die omstebeurt ook eventjes in the spotlight mogen staan. De vele (zelf)portretten in de tentoonstelling – van een oude Camille Pissarro met een enorme grijze baard bijvoorbeeld, of van een jonge, zelfverzekerde Émile Bernard – brengen hen nog verder tot leven. Zo komt niet alleen Van Gogh, maar zijn hele belevingswereld dichterbij. Net alsof het allemaal ook gewoon maar mensen waren.
Zelf bezoeken?
Mocht je je na het bezoeken van deze tentoonstelling nog niet genoeg hebben ondergedompeld in Vincent en zijn vrienden, breng dan eens een bezoekje aan de website Vincent van Gogh: the letters. Dankzij onderzoek van het Van Gogh Museum en het Huygens Instituut kun je hier alle brieven die Van Gogh ooit schreef uitgebreid doorlezen.