Direct bij binnenkomst in Nam June Paiks expositie komt zelfs bij de meest ernstige kunstkenner de innerlijke fangirl naar boven. In de eerste zaal loop je namelijk meteen tegen zijn beroemde kunstwerk TV-Buddha uit 1974 aan. Je ziet een 18de-eeuws boeddhabeeld voor een tv-scherm zitten met erachter een camera. Op het tv-scherm wordt een live feed van de camera afgespeeld: de boeddha zelf en alles wat vlak achter of naast hem gebeurt. Wij konden het uiteraard niet laten even te knielen achter de boeddha om onszelf op het kleine schermpje te zien verschijnen. Zie het als het Kunstmeisjes-equivalent van een selfie met Justin Bieber. En Nam June Paik is in zijn kunstvorm minstens zo invloedrijk geweest als de zanger voor de hedendaagse popmuziek: Paik wordt gezien als de grondlegger van de videokunst. Als een echte waarzegger heeft hij de enorme rol voorspeld die elektronisch beeld en geluid in ons leven zouden gaan spelen, en hij is de bedenker van de term ‘electronic superhighway‘.
GO | NO GO #246: Televisiemeditatie in het Stedelijk
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Deze week vanuit het Stedelijk Museum Amsterdam, waar nu de tentoonstelling ‘Nam June Paik – The Future is Now’ te zien is.
Het Stedelijk en Nam June Paik go way back: in 1977 had Paik zijn allereerste solotentoonstelling in het museum. Dat het Stedelijk een jaar later TV-Buddha aankocht, was in die tijd best een gewaagde zet; het was de eerste aankoop van videokunst voor het museum. En dat was een best gewaagde keuze: videokunst is een stuk minder stabiel dan bijvoorbeeld een schilderij of beeldhouwwerk; het werk kan alleen afgespeeld worden met behulp van de technologie waarmee het gemaakt is, maar technologie veroudert heel snel. Een time-based mediawerk moet dus constant geupdate worden om getoond te kunnen worden. In de 15 tentoonstellingszalen wordt vaak gerefereerd naar de gedeelde historie van het museum en de kunstenaar. Be prepared om overprikkeld te worden; veel van zijn werk bestaat uit video’s en het Stedelijk heeft daarnaast veel objecten toegevoegd, zoals de stropdas die Paik tijdens een performance afknipte, notitieboekjes en andere gebruiksobjecten. De laatste zaal van de tentoonstelling is de climax van indrukken; het werk Sistine Chapel is een installatie waarbij videobeelden op alle zijmuren én het plafond worden geprojecteerd. De technologie is hier letterlijk overal om je heen.
Televisiemeditatie is niet een heel breed gedragen overtuiging. Velen lijken het erover eens te zijn dat tv-kijken een geestdodende en zelfs IQ-vretende bezigheid is waar je je altijd een beetje schuldig over moet voelen. Nam June Paik zag dat heel anders. Paik ziet de televisie als een hulpmiddel voor de uitoefening van zenboeddhisme. Hij vergelijkt het met turen naar de maan of in gedachten verzonken raken voor een flikkerende vlam van een kaars, want bij al deze dingen verlies je jezelf even in het staren naar een betoverende lichtbron. In de eerste ruimte kom je dan ook (naast de TV-Buddha) een holle tv-kast tegen waarin een kaarsje brandt en een video van Paik waarin hij in slowmotion handbewegingen maakt voor zijn gezicht. En dat is best prettig, zo’n eerste tentoonstellingsruimte waarin je bij ieder werk even kunt mediteren. Zo kun je even rustig landen in The Future is Now. Later in de tentoonstelling volgt nog meer televisie-meditatie; Zen for Film is eigenlijk gewoon een blanco stuk 16-mm film. Als deze wordt afgespeeld zie je stof en krasjes op de film en hoor je ruis.
Waar veel glazen-bol-kijkers vooral geneigd zijn dood en verdoemenis te voorspellen, had Paik een positiever beeld van de toekomst. Hij zag een toekomst waarin technologie een integraal onderdeel van de natuur vormt. In zaal 2 krijgen we een glimp van hoe deze toekomst eruit zou zien, dankzij het werk TV Garden. In de donkere ruimte is ruim de helft van de grond bedekt met planten. Her en der zijn tussen deze planten kleine schermpjes geplaatst waarop een videocompilatie wordt afgespeeld. Met dit werk haakte hij aan bij de overtuiging van Boeddhisten dat alles in de wereld onderling verbonden is; dus óók technologie en natuur. De opmars van de technologie kan soms best angstaanjagend zijn. Hoe technologie zich in de toekomst zal ontwikkelen is voor ons onbekend en soms onbeheersbaar. Velen zijn bang voor ‘Black mirror-esque’ situaties waarin we de controle over de techniek verliezen. Het toekomstbeeld van Nam June Paik in relatie tot technologie is daarentegen een positieve frisse wind die de voordelen en schoonheid van technologie naar voren brengt. In Future Garden wordt technologie niet als tegenpool van de natuur neergezet maar als verlengstuk. Technologie is niet iets waarmee we de natuur alleen maar geweld aan doen, maar juist iets waarmee we deze kunnen verrijken.
Een bezoek voelt alsof je in een tijdmachine met ADHD bent gestapt. Door de vooruitziende blik van Paik voelt veel van zijn werk heel hedendaags, terwijl het gros van de tentoongestelde werken als zo’n 40 tot 60 jaar geleden is gemaakt. Soms lijkt het zelfs alsof je in de toekomst bent beland, zoals bij het werk Future Garden. En dan word je opeens weer terug naar de tumultueuze jaren 60 en 70 gekatapulteerd. Hoewel de expositie een overzicht van Paiks werk toont, wordt ook de invloed van kunstenaars met wie hij bevriend was en die hij bewonderde duidelijk. Bijvoorbeeld in de zaal waarin de intensieve samenwerking tussen Paik en experimenteel celliste Charlotte Moorman wordt getoond; zo droeg Moorman Paiks kunstwerk TV-Bra tijdens haar performances. Een andere zaal is gewijd aan de samenwerking tussen Nam June Paik en Joseph Beuys; hun twee stijlen en beider interesse in de natuur en het spirituele komt goed naar voren. Paik, Moorman en Beuys maakten deel uit van een groep kunstenaars die bekendstaat als de Fluxus-groep, de experimentele kunststroming uit de jaren 60 en 70 die hun focus verlegden naar het maakproces in plaats van het eindresultaat.
Tot deze groep behoorde bijvoorbeeld ook de muzikant John Cage, die de compositie 4’33” maakte, waarin hij 4 minuten en 33 seconden achter zijn piano zit zonder een toets te bespelen. In 1963 maakt Paik de interactieve tentoonstelling Exposition of Music – Electronic Television, waarbij je onder andere muziek op verschillende manieren kunt maken en beleven. Zo konden bezoekers bij het werk Listening to Music through the Mouth de muziek voelen door een fallusvormig object in hun mond te steken die was verbonden met de naald op de grammofoonplaat. Als we een anekdote in de zaaltekst moeten geloven wist je nooit wat er zou gebeuren tijdens die tentoonstelling in 1963; zo bezocht kunstenaar Joseph Beuys de tentoonstelling en besloot ter plekke een piano-installatie helemaal aan gort te slaan. In het Stedelijk voel je een beetje van de magische chaos en rebellie van Fluxus, en draait je verbeelding over deze periode op volle toeren. The Future Is Now is een enerverende wervelwind van videobeelden, meditatiemomenten, historische anekdotes en toekomstvisies.
Zelf bezoeken?
Benieuwd geworden naar videokunst? Op Vimeo en Youtube is een oneindig aanbod aan historische videokunst te vinden. Begin bijvoorbeeld bij deze video van Nam June Paik en verdwaal in de krochten van het Youtube-aanbod van allerlei videokunstenaars. Als je de naam van een kunstenaar en daarachter ‘performance’ als zoekterm gebruikt kom je een schat aan video’s tegen. Zoek bijvoorbeeld ook eens naar Yoko Ono, Martha Rosler, Vito Acconci en John Cage.