Adem in, adem uit. Menig yogaklasje begint met een goede ademhalingsoefening. Het bewust in- en uitademen is heerlijk ontspannend; we staan er eigenlijk maar zelden bij stil dat we dit de hele dag door doen. Die reminder krijg je echter meteen bij binnenkomst in de tentoonstelling Lucht in Museum Kranenburgh; groot op de muur staat geschreven: ‘BREATHE’, een instructie van Yoko Ono (die het grote publiek vooral kent als de vrouw van die ene Beatle, maar die zelf een uitgebreide carrière als Fluxus-kunstenaar had). Verdeeld over drie thematische zalen (‘Leven’, ‘Fenomenen’ en ‘Complicaties’) laten zestien kunstenaars ons snakken naar adem. Zij laten zien dat lucht niet alleen verbeeld kan worden in kunst, zoals bij zeventiende-eeuwse schilderijen, maar dat kunst ook lucht kan zíjn! Kunstenaars vanaf de jaren 60 tot nu gebruiken lucht niet alleen als onderwerp, maar ook als instrument; ze blazen, hijgen, pompen, bevriezen, omsluiten en draaien lucht alle kanten op.
GO | NO GO #254: Een luchtje scheppen
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. We waren onlangs in Bergen, waar Museum Kranenburgh is omgetoverd tot een luchtig schouwspel door de tentoonstelling ‘Lucht’.
Al vroeg in de expositie merken we dat lucht niet altijd luchtig hoeft te zijn. De video Breathing in – Breathing out (1977) van Marina Abramović & Ulay straalt op het eerste gezicht vooral passie en hartstocht uit, maar geeft ons gaandeweg een benauwd gevoel, alsof we buiten adem zijn. Het kunstenaarsduo en liefdeskoppel ademt in dit kunstwerk achtereenvolgens elkaars lucht in. Ze hebben hun neuzen dichtgestopt met sigarettenfilters en hun monden op elkaar gedrukt, alsof ze gepassioneerd tongzoenen. Het heen-en-weer geadem gaat door tot het moment waarop de zuurstof helemaal is opgenomen en er alleen nog maar koolstofmonoxide overblijft; het eindpunt van hun performance. Dit kunstwerk gaat over uithoudingsvermogen en fysieke beproeving, maar laat ons ook nadenken over een meer symbolische betekenis van lucht. Hoeveel ‘lucht’ of ruimte heb je als individuen nodig binnen een relatie, en wanneer verstik je elkaar? Van ademnood naar verademing: lucht komt nog op veel andere manieren langswaaien in deze tentoonstelling, zoals de bevroren lucht van Jan van Munster, een zuurstofmasker van Ai Weiwei en foto’s van dé lucht van Marijke van Warmerdam en Elspeth Diederix. Kortom, deze expositie voelt als een breath of fresh air vol kansen op leuke woordgrapjes. Ga je mee een luchtje scheppen?
De kunstenaars in Lucht komen niet alleen uit alle windstreken, maar ook uit twee generaties. Het thema is nog lang niet uitgeput en betekent in elke tijd weer iets anders. In de jaren zestig was er een duidelijke wil en visie om kunst te gaan maken met andere materialen dan gangbaar was (bijvoorbeeld olieverf en marmer), of zelfs buiten de muren van het museum te treden. Kunstenaars gebruikten lucht ㄧ wat overal aanwezig is, vaak onzichtbaar ㄧ ineens als hoofdingrediënt voor hun kunstwerken. Dit zie je vooral terug bij makers als David Rickard, Jan van Munster en Marinus Boezem in de bovenzaal. Een generatie later gebruiken kunstenaars het thema lucht meer als onderdeel van een groter verhaal. Roger Hiorns en het duo Jeroen de Rijke en Willem de Rooij kaarten er bovendien ecologische problematiek mee aan, zoals in Hiorns’ werk Untitled uit 2008. Op de grond ligt een enorme hoop poeder. Onze eerste gedachte: ‘Hoe erg zou het zijn als je daar per ongeluk doorheen wandelt of ineens een niesaanval krijgt?!’ Gelukkig hebben wij onze ledematen en neusgaten onder controle en duiken we slechts in de betekenis van dit werk; deze hoop poeder was ooit een vliegtuigmotor, die Hiorns door extreme verhitting en daarna extreme afkoeling compleet heeft verpulverd. Hiorns is geïnteresseerd in processen van verandering; wat ooit de drijvende kracht van een vliegtuig was, is tot stof vergaan en troep geworden. En dan beseffen we ons dat dit maar een fractie is van de troep die vliegtuigen achterlaten tijdens hun gebruiksduur. Iets om over na te denken wanneer we weer een stedentrip boeken. Die schaduwkant van onze alsmaar groeiende welvaart komt ook aan het lucht, ehhh licht, in de film Bantar Gebang van De Rijke en De Rooij, een meer subtiele link met het thema ‘lucht’. Vanuit een vast camerastandpunt wordt een donker tafereel steeds wat lichter. We kijken naar een dorpje vlakbij Jakarta waar langzaam de zon opkomt. Waar het lijkt alsof zich een prachtig stadsgezicht ontvouwt, ga je steeds meer van de werkelijke setting zien. We zullen het niet helemaal verklappen, maar it ain’t pretty.
Marinus Boezem is toch wel de ideale kunstenaar voor dit thema. Zijn hele carrière lang is hij namelijk bezig geweest om luchtkunst in vele vormen te maken; het onzichtbare en vluchtige element wordt tastbaar en kan verschillende betekenissen met zich meevoeren. Neem nou zijn beroemde installatie tijdens de tentoonstelling Op Losse Schroeven in 1969, waarbij hij de ramen van het Stedelijk Museum in Amsterdam opende en lakens naar buiten liet hangen. Lucht kreeg hierdoor een metaforische lading; het stond ineens symbool voor een behoefte van kunstenaars om een frisse wind door het museum te laten waaien en de boel eens flink op te schudden. Hoewel we in Bergen hadden gehoopt op wat beddengoed, of misschien zijn foto waarin hij de lucht signeert, zijn er wel desalniettemin drie andere werken van hem te zien die ons de adem benemen. Je kunt Boezem al horen als je in de museumwinkel staat; hard gehijg schalt door de ruimte en even voelt het alsof we meeluisteren met een heftige seksscène. (A dirty mind is a joy forever, zullen we maar zeggen.) Opgesloten in een vierkante tv (zo een van vroegâh, toen de tv’s nog groot en vierkant waren en de aarde nog plat) hijgt Boezem herhaaldelijk tegen het scherm tot het beslaat, en wacht dan weer af tot de condens wegtrekt. Hij maakte dit werk in 1971 speciaal voor de Nederlandse televisie als onderdeel van een serie (‘Beeldend kunstenaars maken televisie’), waar ook andere kunstenaars zoals stanley brown, Peter Struycken en Ger van Elk aan meededen. Niet alleen beslaat Boezems beeldscherm herhaaldelijk, er gebeurt ook iets met de manier waarop we hem zien: hij wordt steeds vager en komt weer helder in beeld. Een leuk weetje is dat hij ooit verkleed als zakenman langs musea door het heel land trok met een koffertje vol kunstideeën. Twee hiervan zijn uitgevoerd en te zien in deze tentoonstelling: Show V, Immateriële Plastiek, waarbij warme en koude lucht door een ruimte wordt geblazen, en Show IX, Curtain Room, een kamer van gordijnen met ventilatoren eromheen die een heerlijk briesje verspreiden en de gordijnen laten dansen als op een warme zomerdag. Onzichtbare lucht wordt door Boezem ineens niet alleen zichtbaar gemaakt, maar roept ook de de behoefte op om gezellig mee te deinen. Wij laten ons lekker gaan.
Zelf bezoeken?
Wil je nog meer Boezem? Dan kun je meteen een tweede tripje plannen naar zijn indrukwekkende land-art kunstwerk in de Flevopolder; daar torent zijn Groene Kathedraal in het (door de mens) gemaakte landschap boven zijn vlakke omgeving uit. Op de weg er naar toe kun je mooi de podcast luisteren die Luuk Heezen maakte voor de 2020 editie van het Land Art Weekend.