In de maneschijn klim ik op het trapje en kijk ik door het raamkozijn. Buiten glinstert IJmuiden in de nacht, en hoog boven mijn hoofd schijnt een grote bloedmaan aan de hemel. Als ik naar rechts kijk, zie ik kleine vilten trappetjes omhoog leiden naar draaiende planeten: durf ik naar boven te klimmen? Geen zorgen, ik ben niet verdwaald geraakt in een kinderliedje, maar bekijk vol bewondering de installatie van pietsjanke fokkema (1960) in Museum Rijswijk. Haar vele tekeningen, gouaches en textieldraden nemen een hele muur in beslag en bieden je een inkijkje in het leven van de kunstenaar: terwijl zij thuis zit en werkt, droomt ze over de weidse wereld die buiten op haar wacht. Die weidse wereld heeft dit jaar een flinke verandering ondergaan, en hetzelfde geldt waarschijnlijk voor jouw eigen thuis. Voelt die plek nog steeds zo stabiel en veilig als vroeger? Zoek je al een tijd naar zo’n plaats? Of betekent thuis voor jouw samenzijn met je familie of geliefde? (Home is where the heart is.). Zoals je merkt heeft het woord meerdere betekenissen, die allemaal vorm hebben gekregen in de Papier Biënnale in Museum Rijswijk. Het thema ‘Thuis / Home’ werd al een jaar geleden gekozen, maar door de pandemie is het des te actueler: niet eerder maakte #blijfthuis zoveel bij mensen los. Daarnaast laat het materiaal waarmee de tweeëntwintig kunstenaars te werk zijn gegaan zich van haar beste kant zien. Wandelend door de tentoonstelling zie je grote borstbeelden van karton, prachtig gedetailleerde papierknipkunst en kleurrijke kledingstukken gemaakt van fragiel Japans papier – origami-vogels zijn er niets bij.
GO | NO GO #271: Thuis is nooit een onbeschreven blad
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Deze keer reisden wij af naar Museum Rijswijk om de ‘Papier Biënnale 2020’ te bezoeken. Het thema dit jaar: Thuis / Home.
De kunstwerken die migratie als leidraad hebben, springen er als eerste tussenuit; niet alleen vanwege de politieke lading van het onderwerp, maar ook omdat je de betekenis van het werk meteen begrijpt. Zo moest ik bij de papier-maché koffers en tassen van Rosa Everts (1986), Transit, gelijk denken aan de grote opvangkampen in Griekenland en Italië: doodvermoeide families met al hun bezittingen gepropt in volle tassen als deze. Ook het papieren labyrint van Ulli Bömelmann (1970), Walk Home, roept sterke associaties op door het geluid dat het maakt. Terwijl je door het labyrint loopt, laat de wind de papieren muren klapperen en bewegen: gelijk heb je het gevoel op zee te dobberen terwijl de wind om je heen giert. Deze ervaring van desoriëntatie en onrust past volgens Bömelmann bij de belevingswereld van vluchtelingen: gedurende hun hele reis zoeken zij naar een gevoel van veiligheid, wat vaak eindigt in een deceptie. De relevantie van deze kunstwerken is niet te ontkennen, en maken duidelijk hoe belangrijk het vinden van een veilig thuis is. Toch raakte ik meer geïntrigeerd door de kunstwerken die je laten nadenken over het ‘verlies’ van thuis. Josephine Tabbert (1934) toont haar dagboeknotities, opgetekend op papier gemaakt van planten die zij verzamelde in het bos van Oost-Pruisen (nu Litouwen). Tijdens de Tweede Wereldoorlog moest Tabbert vluchten, en nu zijn deze aantekeningen haar enige herinnering aan een land dat inmiddels niet meer bestaat. De planten die zij gebruikte, daarentegen, bloeien in Litouwen nog steeds. Je kunt je dus afvragen: is thuis dan echt verdwenen?
Marianne Lammersen (1984) probeert net als Tabbert thuis bij zich te houden, maar zij richt haar blik op het heden in plaats van het verleden. Lammersen exposeert al sinds 2008 in verschillende tentoonstellingen, zowel in binnen- als buitenland. Door gebruik te maken van een brede verzameling materialen (keramiek, oud metaal, borduurwerk en fotografie) maakt Lammersen installaties en collages waarmee ze de huidige samenleving in een nieuw licht wilt zetten. Zo liet zij een glazen cameralens gieten in de vorm van haar ouderlijk huis, en gewapend met deze ‘kijkwijze’ bracht zij in 2012 een bezoek aan China. Wandelend door de grote Chinese steden legde zij de groeiende metropolen vast, die de basis vormen voor haar kunstwerken op de Biënnale. Naast haar unieke cameralens zien we abstracte fotoprints van wolkenkrabbers, mensen verstrikt in papieren gebouwen, en een groep Koi (karpers) zwemmend in een te volle vijver. De titels van deze collages – No Solid Ground en Wealthy Pools – maken ons duidelijk hoe moeilijk het is vaste grond te vinden in een stad die hard groeit en waar alleen de rijksten de top kunnen bereiken. Deze reflectie op de moderne maatschappij speelt in het oeuvre van Lammers een grote rol: ze wil de toeschouwer laten nadenken wat de huidige technische ontwikkelingen met ons doen. Hebben wij onze omgeving nog onder controle, of gaat het ons te boven? Lammersens cameralens en foto’s tonen ons op indrukwekkende wijze hoe ‘thuis’ letterlijk voor je ogen kan veranderen.
Door de ontmoetingen met de werken van Tabbert, Bömelmann en anderen raakte ik meer en meer onder de indruk van de kracht van het ‘alledaagse’ materiaal dat in de Biënnale centraal staat. Papier klinkt op het eerste gezicht niet heel indrukwekkend: ondanks dat we in een digitale age leven, gebruiken we nog elke dag post-its, collegeblokken en boodschappenlijstjes. Het is daarnaast ook veel kwetsbaarder dan brons, natuursteen of hout: in (historische) musea kun je middeleeuwse schilderijen en beelden nog een goede conditie aantreffen, terwijl getijdenboeken en bijbels met handschoentjes moeten worden aangeraakt. Pak een pagina iets te stevig vast, en je maakt al snel een scheur. Na mijn bezoek aan de Biënnale is die gedachte veranderd: het is juist door gebruik te maken van dit kwetsbare materiaal dat de impact van de papieren kunstwerken zo groot is. Met behulp van de uitgeknipte figuren en gevouwen bouwwerken maken de kunstenaars van “thuis” een concept vol scherpe randjes, met de bedoeling je te ontroeren, te waarschuwen of aan het denken te zetten. Zo blijft in de laatste zaal het werk van Pim Palsgraaf (1979) niet rustig aan de muur hangen, maar komt het op je af. Met behulp van hout en verweerd behang maakt Palsgraaf perspectieflijnen zichtbaar, zodat zijn kamers naar voren komen: een Inception-wereld die zich om je heen vouwt. Door perspectief in 3D te vangen vraagt Palsgraaf ons wat ‘iets in perspectief plaatsen’ eigenlijk betekent: wat en waarom zetten we het een tegenover het ander? In deze tijd van “het nieuwe normaal” is dit een vraag om mee naar (t)huis te nemen.
Zelf bezoeken?
De Papier Biënnale is niet alleen een tentoonstelling waar kunstenaars hun werk kunnen laten zien: het is tegelijkertijd ook een wedstrijd. Aan het einde van de tentoonstelling kun je namelijk je stem achterlaten op jouw favoriete werk, en uitleggen waarom het zo’n indruk op jou maakte. De kunstenaar met de meeste stemmen krijgt vervolgens zijn of haar eigen solotentoonstelling in het museum!