Irena Okoelskaja 03 februari 2021

GO | NO GO #290: Eindeloos turen naar zwart

Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Deze keer gingen we op bezoek bij Museum Kröller-Müller voor de tentoonstelling ‘Paint it black’.

Zwart. Het is misschien wel de meest besproken kleur van 2020. Het kan staan voor het ontbreken van licht, of als symbool voor de dood. Het kan het onderwerp zijn in die eindeloze discussie met een vriend(in) over of zwart nou wel of geen kleur is. Het is de kleur die de pot de ketel verwijt. Het is de Black Lives Matter-beweging en de Zwarte Pieten-discussie. Het is de naam van de nieuwe omroep die binnenkort live gaat omdat het eindelijk genoeg leden heeft verworven. En het is ook de kleur die centraal staat in de tentoonstelling Paint it black in Museum Kröller-Müller in Otterlo. De tentoonstelling laat veertien werken uit eigen collectie zien die als gemeenschappelijke factor de kleur zwart hebben. 

Ad Reinhardt, 'Ultimate Painting ,No.39', 1960, foto Cary Markerink

Een tentoonstelling met alleen maar zwarte kunstwerken doet je wellicht afvragen of dat niet een tikkeltje zwaar voor het oog is. En al is dat gelukkig niet het geval, de tentoonstelling verwijst wel naar een periode van onrust. “It’s not easy facing up when your whole world is black,” zingt Mick Jagger in een nummer dat in 1966 door de Rolling Stones is uitgebracht. De titel van dit nummer? You guessed it: Paint it black. Dat de tentoonstelling naar dit nummer vernoemd is, komt omdat het nummer is uitgebracht in een tijd van grote onvrede van een jonge generatie met de toenmalige politieke en maatschappelijke verhoudingen. Dit zag je ook terug in de kunst die in deze tijd werd gemaakt. Jonge kunstenaars begonnen te experimenteren met techniek, materiaal en vorm, en namen een veel breder scala aan culturele referenties in overweging dan voorheen geschikt werd geacht in de kunstwereld. De meeste kunstwerken in Paint it black zijn ontstaan in deze periode, en zo verbindt het nummer van de Rolling Stones ze met elkaar. Volgens het Kröller-Müller moeten we deze verbinding overigens niet al te serieus nemen (zo geven ze zelf in de introtekst aan), en dat is maar goed ook. De werken dragen namelijk geen politieke boodschap uit, noch zijn er dieperliggende thema’s die de werken onderling echt met elkaar verbinden. De tentoonstelling moet dan ook vooral gezien worden voor wat het is: een aantal kunstwerken uit de collectie met de kleur zwart. 

Zaaloverzicht, 'Paint it black', foto: Marjon Gemmeke

De tentoonstelling beslaat slechts één zaal, maar ondanks dat het een klein aantal werken laat zien, is de indruk ervan groots. For some reason waan ik mij even in een Japanse zentuin. Je weet wel, zo één met zwarte rotsen en wit grind. De zacht verlichte, witte ruimte is gevuld met grote zwarte vlakken, sculpturen en installaties. Er zijn niet veel mensen, want covid, dus ik kan in alle rust door de ruimte flaneren en naar de werken turen. Dat turen is soms ook echt nodig, kijkende naar bijvoorbeeld Ultimate painting no. 39, van Ad Reinhardt. Deze kunstenaar maakte vanaf 1953 tot aan zijn dood (in 1967) alleen nog maar zwarte schilderijen, filosoferend over ‘de laatste schilderijen die men zou kunnen maken’. Gaandeweg laat hij steeds meer weg: eerst vorm en vervolgens ook kleur. Uiteindelijk schilderde hij dus alleen nog maar zwarte vlakken. Althans, zo doet hij het lijken, maar stiekem is er wel degelijk kleur in te herkennen. Zo ook in Ultimate painting no. 39, dat geschilderd is in 1960. In eerste instantie lijkt dit werk een egaal zwart vlak, maar blijf je er langer naar kijken dan zul je langzaam de kleur blauw erin gaan zien. Je moet hiervoor wel even de tijd nemen, en vooral ook de ruimte. Even door de knieën, voorover buigen, het ook maar even van de zijkanten bekijken, en aha! Daar is het. Het schilderij bestaat namelijk uit negen vierkante vlakken waarvan de randen zijn aangezet met sporen van blauw. Zo zie je maar, niet alles is wat het lijkt. Dat zie je ook terug in het werk Abstract slavery uit 1974, van Richard Serra. Bij binnenkomst in de zaal wordt mijn aandacht meteen getrokken door het grote schuin gesneden vlak achterin de zaal. Met een afmeting van circa 290 bij 530 cm is dat ook niet zo gek. Het werk lijkt een mat zwarte sticker aan de muur. Maar kom je dichterbij (maar niet te dichtbij, want dan krijg je allerlei boze blikken omdat je het alarm zojuist voor de derde keer hebt laten afgaan) dan zie je dat het een linnen doek is, helemaal ingekleurd met zwarte oliekrijtjes. Serra is samen met zijn assistenten dagenlang bezig geweest met het opvullen van dit enorme doek. De arbeid die ze eraan hebben gehad heeft zich vertolkt in de titel Abstract slavery. Niet de meest tactische choice of words, maar ik zou het ze niet na willen doen. Belangrijk om in acht te nemen is dat het werk en dus ook de titel uit 1974 komt. Ik vraag mij af of Serra tegenwoordig, nu men steeds meer woke is, nog steeds zo’n titel had gekozen.

Armando, 'Zwart Water', 1964, photo: Marjon Gemmeke.

Het Kröller-Müller heeft een werk van Armando – een installatie genaamd Zwart water – aangemerkt als pronkstuk in de tentoonstelling. Sinds de aankoop ervan in 2015 is dit de eerste keer dat het werk wordt tentoongesteld in het museum. Het was oorspronkelijk gemaakt voor een tentoonstelling in het Haags Gemeentemuseum (nu Kunstmuseum Den Haag) in 1964. Daar komt ook het campagnebeeld van Paint it black vandaan: een groepje mensen, gekleed in kekke, jaren zestig pakken, kijkt verwonderd naar wat lijkt op een zwembad. Sommigen bukken en steken hun hand erin. Je komt het beeld tegen op de website, of op een groot reclamebord onderweg naar het museum. Er is dus veel om te doen. Maar in de werkelijkheid stelt het eigenlijk een beetje teleur. De installatie Zwart water is geplaatst in een vrijwel volledig verduisterde ruimte die zich midden in de zaal van de tentoonstelling bevindt. Het is een bassin, een soort zwembad dus, gevuld met een laagje water. In de donkere ruimte moet het de bezoeker het gevoel van “onmetelijke diepte” geven, maar in de realiteit sta je vooral in een donkere ruimte te kijken naar een groot zwart vlak, dat niet reflecteert of beweegt, en daardoor ook niet de indruk van water wekt. Op de coole foto van de jaren 60 mochten bezoekers er dichtbij komen en er zelfs aan zitten. Hier sta ik achter een koord van een net te verre afstand om in het donker goed te kunnen focussen op het water. Een gemiste kans, maar er is ook een lichtpuntje: doordat mijn ogen even aan het donker moeten wennen, sta ik een minuut of twee, helemaal in mijn eentje in een donkere, stille ruimte. Het sluit naadloos aan bij mijn beleving van een Japanse zentuin. 

Zelf bezoeken?

Hoe lang doe je er over?
30 minuten
Expert level
Beginners | Gevorderden | Crazy pro
Meer weten

Wil je meer weten over de kunst in de jaren 60, en hoe de destijds aanwezige onvrede in de maatschappij zich vertaalde in de kunst? Artsy heeft een mooie break-down geschreven waarin verschillende kunststromingen aan bod komen. Lees het hier

De tentoonstelling ‘Paint it black’ is t/m 28 feb 2021 te zien in het Kröller-Müller Museum.

Meer informatie