Hanna de Vos 28 september 2021

GO | NO GO #315: De Romanovs en hun middeleeuwenfetisj

Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Deze keer bezochten we de Hermitage in Amsterdam voor de tentoonstelling ‘Romanovs in de ban van de ridders’.

Het is een statige bedoening, Horace Venets schilderij van tsaar Nicolaas I en zijn vrouw Alexandra Fjodorovna tijdens de viering van hun vijfentwintigjarige huwelijk. We zien Nicolaas en Alexandra achterop hun paarden; hij is uitgedost in een glanzend zilveren harnas, zij in een geel met blauwe jurk van velours, bont en zijde. Voor hun trouwdag in 1842 organiseerde de tsaar een heuse ridderoptocht. Zestien ridders en dames trokken te paard door het paleispark. Venet geeft het spektakel iets plechtigs, maar in werkelijkheid verliep de optocht voor de Romanovs iets minder serieus; de zilveren harnassen zaten namelijk zó strak dat de ridders zich amper konden bewegen en zich bovendien kapot zweetten. Lekker achterop een paard door de paleistuinen galopperen kwam er dus amper van. Volgens de overlevering hebben ze er gelukkig wel om kunnen lachen, maar op hun officiële portret is dat laatste toch maar achterwege gelaten. Er is nog geen zweem van een glimlach op de gezichten van de tsaar en tsarina te bespeuren.

Horace Vernet (1789–1863) De carrousel van Tsarskoje Selo, 1843, © State Museum Complex Tsarskoe Selo
Lucas Cranach de Oudere (1472–1533) Portret van een vrouw, 1526, © State Hermitage Museum, St Petersburg
Horace Vernet (1789–1863) De carrousel van Tsarskoje Selo, 1843, © State Museum Complex Tsarskoe Selo
Lucas Cranach de Oudere (1472–1533) Portret van een vrouw, 1526, © State Hermitage Museum, St Petersburg

Dat Nicolaas I een middeleeuwse ridderoptocht voor zijn trouwdag wilde, is niet zo gek. De Romanovs waren namelijk op zijn zachtst gezegd obsessed met de middeleeuwen. Paul I, Nicolaas I en Alexander III – drie generaties tsaren – verzamelden middeleeuwse kunst en objecten dat het een lieve lust was. In de negentiende eeuw werden de middeleeuwen helemaal kapotgeromantiseerd als de tijd van heldhaftige riddertoernooien en romantische ridderromans. Men vond dat het gras vroeger nou eenmaal groener was, voordat de rede en revoluties – zowel de Franse als de industriële variant – de wereld hadden verpest. Een beetje kort door de bocht misschien, maar ruim tweehonderd jaar later zorgt dit ervoor dat de Hermitage in Romanovs in de ban van de ridders meer dan tweehonderdvijftig middeleeuwse objecten kan tentoonstellen. Kleurrijke schilderijen, versierde boeken, ieniemienie ivoren beeldhouwwerkjes, glimmende emaillen kistjes, complete harnassen – you name it, they’ve got it. Voor iemand die de middeleeuwenobsessie van de Romanovs ruimschoots deelt – ik dus – was het in ieder geval genieten.

Manuscript van Roman de la Rose (Guillaume de Lorris, Jean de Meung, 13de eeuw). Frankrijk, kopiist onbekend, eind 15de eeuw, © State Hermitage Museum, St Petersburg

Eén aspect van de middeleeuwen waar de Romanovs en hun tijdgenoten goed op gingen was de ridderroman. Koning Arthur en Tristan en Isolde zeggen je misschien wel wat, maar ken je ook Ivanhoe, Das Nibelungenlied en La Chanson de Roland? Veel van deze verhalen komen uit de middeleeuwen en werden in de negentiende eeuw herschreven en opnieuw uitgegeven. Vaak draaiden ze om de hoofse liefde; men was van mening dat een liefde alleen echt was wanneer deze kuis en onbereikbaar bleef. Een van de mooiste werken in de tentoonstelling is een vijftiende-eeuwse uitgave van de Roman de la rose. Dit is een verhaal uit de dertiende eeuw dat draait om een man die ervan droomt een roos te plukken. You guessed it, die roos staat natuurlijk symbool voor een vrouw. Het tweede deel van het boek schijnt al gauw vrij juicy te worden, vol met dubbele lagen en innuendo’s. Soms worden die lagen heel letterlijk vertaald; zo schilderde een vijftiende-eeuwse non waarschijnlijk ooit een vrouw die piemels uit een penisboom plukt in de marges van de Roman de la Rose. In de bladzijde waarop het boek in de Hermitage is opengeslagen, is in ieder geval geen enkel geslachtsdeel te bespeuren. In felle kleuren is een kasteel in een berglandschap afgebeeld, waarin mannen in blauwe en rode gewaden elkaar met pijl en boog te lijf gaan. De marges van de bladzijden zijn versierd met kronkelende bloemen en bladeren. Middeleeuwers hielden wel van een beetje priegelwerk; zo worden er ook minuscule ivoren reliëfs tentoongesteld waarbij tientallen figuren uit een vierkantje van zo’n tien bij tien centimeter zijn gesneden. Koning Priegel was misschien wel Jheronimus Bosch. In de tentoonstelling is een kopie van zijn beroemde Tuin der Lusten te zien, waar het er net als in de Roman de la rose lekker raunchy aan toe gaat. Bijna iedereen is naakt en er wordt gevroten en gevreeën alsof hun levens er vanaf hangen. Overigens liet de kopiist, een tijdgenoot van Bosch, wel wat details weg die hij blijkbaar echt niet vond kunnen, zoals een stel dat op de kop de liefde bedrijft. Dat paste blijkbaar toch niet helemaal binnen het ideaal van de hoofse liefde.

Harnas, 'Romanovs in de ban van de ridders', © State Hermitage Museum, St Petersburg
Hugo van der Goes, 'Drieluik De Aanbidding der Wijzen', ca. 1460–82, © State Hermitage Museum, St Petersburg
Harnas, 'Romanovs in de ban van de ridders', © State Hermitage Museum, St Petersburg
Hugo van der Goes, 'Drieluik De Aanbidding der Wijzen', ca. 1460–82, © State Hermitage Museum, St Petersburg

Iets in het vizier krijgen, een lans voor iemand breken, iemand in het harnas jagen; je kent dit soort uitdrukkingen vast wel. Stuk voor stuk komen ze voort uit de traditie van de middeleeuwse riddertoernooien. In dit soort wedstrijden ging men elkaar voor spek en bonen te lijf met lansen en zwaarden. Tsja, ieder zo zijn hobby. Het eerste deel van de tentoonstelling staat volledig in het teken van de negentiende-eeuwse fascinatie voor deze riddertoernooien. Paul I was al geïnteresseerd in ridderordes en kruistochten, maar vooral Nicolaas I kon er wat van; hij had zelfs een compleet middeleeuws lijkend kasteel om zijn wapencollectie in op te slaan, het Arsenaal van Tsarkoje Selo. In één van de eerste zalen van de tentoonstelling zijn de harnassen opgesteld; het zijn er zoveel dat het je misschien een beetje zal gaan duizelen. Van het harnas gedragen door keizer Karel V tot een mini-harnas voor een puberjongen; wie had ooit gedacht dat er zoveel mogelijkheden waren voor een outfit die je er vooral tegen moest beschermen per ongeluk neergestoken te worden tijdens een hevig spelletje oorlogvoeren? Waar Nicolaas prat ging op ridders, is er dankzij Alexander III menig middeleeuws kunstwerk te zien. Hij werd in 1885 eigenaar van de befaamde Bazilevski-collectie. Een schatkamer vol sieraden, kistjes, kammen, borduursels, kruisen, boeken en schalen, maar ook de nodige schilderijen. Hoogtepunt is misschien wel De aanbidding der wijzen van Hugo van der Goes, een drieluik over het leven van Jezus waar de felle kleuren vanaf spatten. Vooral de gekleurde en geborduurde stoffen die de personen in het schilderij dragen lijken net echt. Eigenlijk had elke Romanov zijn eigen middeleeuwen; waar in die van Nicolaas het wapengekletter van ridders die elkaar te lijf gaan klinkt, droomde Alexander juist weer weg bij schilderijen en beeldhouwwerkjes vol koningen, keizers, liefdesverhalen en heiligenlevens. Dat is het interessante aan de rol van de Romanovs in deze tentoonstelling: er wordt een geschiedenis in een geschiedenis getoond. Romanovs in de ban van de ridders draait niet om de middeleeuwen an sich, maar om de middeleeuwen zoals de Romanovs en hun tijdgenoten die graag zagen.

Zelf bezoeken?

Hoe lang doe je er over?
90 minuten
Expert level
Beginners | Gevorderden | Crazy pro
Meer weten

Ook negentiende-eeuwse Nederlanders werden gegrepen door de middeleeuwengekte. Pierre Cuypers – bekend als architect van het Rijksmuseum – toverde in 1892 een veertiende-eeuwse ruïne in de buurt van Utrecht om in het huidige Kasteel de Haar. Historisch accuraat is het kasteel, dat je nog steeds kan bezoeken, niet helemaal. Maar dat maakt die negentiende-eeuwse middeleeuwen niet minder mooi.

De tentoonstelling ‘Romanovs in de ban van de ridders’ is nog tot en met 9 januari 2022 te zien in de Hermitage Amsterdam.

Meer informatie