Een ietwat voorovergebogen vrouw wordt sterk verlicht tegen een donkere achtergrond. Ze draagt paarse, fluwelen kleding afgezet met wit kant, heeft een trompet in haar hand en een lauwerkrans op haar hoofd. Ze kijkt links het beeld uit, de kijker wordt genegeerd. Dit schilderij is een zelfportret van Artemisia Gentileschi (1593-1656), Allegorie op de roem (1630-35), dat ze maakte op het toppunt van haar kunnen. De roem wordt in de beeldende kunst traditiegetrouw gepersonifieerd door een vrouw. Met dit werk doet Gentileschi iets wat haar mannelijke collega’s door hun gender nooit zouden kunnen doen: ze associeert zichzelf niet simpelweg met de roem, ze is de roem. Gentileschi maakte haar eerste werken al toen ze vijftien was, had volgens haar vader op haar achttiende geen gelijke in de schilderkunst, was de eerste vrouw die lid werd van de prestigieuze Accademia di Arte del Disegno in Florence, had rijke opdrachtgevers in heel Italië en heeft zelfs geschilderd voor de koning van Engeland. Ze had gelijk wat die roem betreft, zowel in haar eigen tijd als in die van ons.
GO | NO GO #320: Glorieuze Gentileschi
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Deze keer waren we in Rijksmuseum Twenthe voor de tentoonstelling ‘Artemisia. Vrouw en macht’.
Maar faam is slechts één component uit het leven van Gentileschi. In de tentoonstelling Artemisia. Vrouw en macht in het Rijksmuseum Twenthe leer je haar beter kennen als maker en als mens. Zo wordt het verhaal van haar verkrachting door de schilder Agostino Tassi, notabene in de werkplaats van haar vader, verteld. Ook leren we dat ze vier van haar vijf kinderen moest begraven, dit terwijl ze vervreemdde van haar echtgenoot. Op professioneel vlak had ze het ook niet altijd makkelijk: omdat vrouwen niet dezelfde toegang hadden als mannen tot een opleiding, die van schilder inclusief, kwam ze in een mannenwereld terecht. Ze moest vechten tegen vooroordelen en voor gelijkheid in betaling. Maar meer dan om de biografie van de schilder, gaat het bij Artemisia. Vrouw en macht om haar kunst. De kunst die ze maakte door wie ze was, de kunst in dialoog met die van haar tijdgenoten, de kunst die ervoor heeft gezorgd dat ze zichzelf als de belichaming van de roem neer kon zetten.
Artemisia Gentileschi wordt in deze tentoonstelling op de best mogelijke manier getoond: in de context van haar tijdgenoten. Ze is namelijk niet alleen een goede vrouwelijke kunstenaar, ze is gewoon een verdomd goede kunstenaar. Haar vader leidde haar op in de barokke stijl die Caravaggio populair had gemaakt in Italië: schilderijen die gehuld zijn in schaduwen en waar een toneelachtige schijnwerper op de actie staat. In de zeventiende eeuw was het onderwerp van de boetvaardige Maria Magdalena een veel geschilderd onderwerp, en in Artemisia. Vrouw en macht is er een versie van zowel vader (1620) als dochter (1630) te zien. Bij Gentileschi senior kijkt de heilige verschrikt op en houdt een schedel afgekeerd van zich vast, terwijl junior een mijmerende Maria Magdalena neerzet die haast in slaap lijkt te vallen op eenzelfde schedel. Beide werken zijn donker, uitgevoerd in bruintinten, en er valt een spotlight van rechts op de heilige. En hoewel allebei mooi, werkt de ruimere compositie van Artemisia Gentileschi een stuk beter; het komt een stuk minder benauwd over. Barok in Italië betekent niet alleen Caravaggio, anderen gaven juist de voorkeur aan ruimere composities, egaal verlichte taferelen en heldere kleuren. Gentileschi had zichzelf ook deze stijl eigen gemaakt, zodat ze zich makkelijk kon aanpassen aan de wensen van haar opdrachtgevers. Een andere beroemde zeventiende-eeuwer die in deze stijl werkte, was Luca Giordano (1634-1705). Het palet van Gentileschi’s Madonna met kind (1610-11) is te vergelijken met de iets koelere kleuren van Giordano’s Mars, Venus, en Cupido (1663), en het onderwerp ook: een moeder die een kind de borst geeft. Maar waar bij Giordano Venus wegkijkt van haar kind en alle aandacht naar haar minnaar gaat, heeft de Madonna van Gentileschi een geconcentreerde kalmte over zich, alle aandacht gaat uit naar haar kind. Het is de tedere liefde die een moeder voelt voor haar kind. Het is maar één van de emoties, de inkijkjes in de menselijke psyche, die Gentileschi keer op keer overtuigend weet neer te zetten. Standvastigheid, berusting, angst, liefde, woede, trots. Het lijken voor Gentileschi als kleuren op het palet.
Iedere schilder schildert zichzelf. Ten minste, zo klinkt een eeuwenoud adagium. De werkelijkheid is wat complexer. Zonder een kunstwerk altijd direct te willen koppelen aan de biografie, kunnen persoonlijke ervaringen van de maker wel een rol spelen in het werk. Bij Gentileschi is dit niet anders. Door haar ervaringen als vrouw vertelt ze verhalen in haar schilderijen heel anders dan haar mannelijke collega’s. Susanna en de ouderlingen (1622) toont een episode uit het Oude Testament. Als Susanna aan het baden is wordt ze door twee mannen, de ouderlingen, begluurd. Ze doen haar oneerbare voorstellen en dreigen haar aan te klagen als ze daar niet op ingaat. Door vele schilders (veelal mannen) werd Susanna zo neergezet dat je haar hele lichaam kan zien; wulps en uitnodigend voor zowel de oude mannen ín, als voor het schilderij. Gentileschi’s Susanna reageert eerder hoe je zou verwachten als er ineens twee glurende mannen achter je staan: verschrikt en met paniek in de ogen, terwijl ze probeert haar naaktheid te bedekken. Gentileschi’s Susanna is geen passief lustobject: ze biedt actief weerstand. Dit is overigens niet de enige keer dat Gentileschi een vrouw in haar kunst neerzet als strijdbaar, sterk en krachtig, zoals ook zij dat was. Het schilderij Judith en Abra met het hoofd van Holofernes (1645-50) vertelt het verhaal van de Joodse Judith, die de generaal Holofernes dronken voert en hem erna onthoofdt om haar volk te redden. We kijken naar het moment net na de onthoofding. Abra is bezig het hoofd van Holofernes in doeken te wikkelen. Zij en Judith moeten op dit moment iets horen, want met uiterste concentratie kijken ze links het schilderij uit. Wat we níet zien is de angst ontdekt te worden door soldaten. Deze vrouwen zijn klaar voor de strijd: de geconcentreerde blikken, de lichamen die klaar zijn om op te springen, en de krachtige manier waarop Judith haar zwaard vasthoudt. Dit zijn vrouwen die absoluut niet bang zijn zich te meten met mannen, een parallel met Gentileschi die haast niet mooier kan zijn.
Zelf bezoeken?
Artemisia’s leven is verfilmd: Artemisia (1997). En ja, het is een behoorlijk geromantiseerde film, maar dat moet af en toe ook kunnen.