De behoefte om herinnerd te worden is zo oud als de mensheid zelf. Maar wat deed men voordat smartphones en selfiesticks waren uitgevonden? Vijfhonderd jaar geleden werd dan een kunstenaar ontboden die een ravissant portret van je kon maken. Deze dienst was echter alleen weggelegd voor zielen met een dikke portemonnee. Machtige keizers, flamboyante aristocraten en welgestelde burgers lieten zich maar al te graag vereeuwigen in verf. Een portret was namelijk een effectief middel om gezag mee uit te stralen. Zo toonde keizer Karel V zijn macht door zich te laten portretteren als een Romeinse keizer en plaatste zichzelf hiermee in een lijn met deze beroemde heersers uit de geschiedenis. Maar keizer of niet, geportretteerden wilden altijd zo gunstig (lees: knap) mogelijk uit de verf komen. Er werd dus niks aan het toeval overgelaten. Ieder onderdeel van de compositie werd uitgekiend: de gezichtsuitdrukking, het licht, de houding, de achtergrond en de kleding. Vergeet me niet in het Rijksmuseum is dan ook een parade van ego’s en imago’s. De tentoonstelling laat zien hoe men in de vijftiende en zestiende eeuw wilde overkomen aan de hand van negen thema’s, waaronder ‘schoonheid’, ‘ambitie’, ‘familie’, ‘kennis’ en ‘geloof’. Voor het eerst in Europa zijn meer dan honderd topstukken uit de Renaissance bij elkaar te zien.
GO | NO GO #332: Voor eeuwig en altijd, (s)amen
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Afgelopen week bezochten we het Rijksmuseum in Amsterdam, waar op dit moment de tentoonstelling ‘Vergeet me niet’ te zien is.
Natuurlijk bezit het Rijksmuseum zelf wat sprankelende schilderijen, maar deze tentoonstelling is vooral een uitgelezen kans voor wie de bijzondere bruiklenen uit musea van over de hele wereld wil zien. Holbein, Dürer, Memling, Titiaan – kosten nog moeite zijn gespaard om deze grote namen naar Amsterdam te halen. Veel van de portretten zijn geschilderd op paneel, wat ze extra kwetsbaar maakt voor luchtvochtigheid, temperatuur, houtworm en ga zo maar door. We kunnen dus spreken van een klein wonder dat de geportretteerden aan de door hen zo gevreesde vergetelheid zijn ontsnapt. Helaas kunnen we niet met zekerheid een naam aan elk gezicht koppelen, zoals het geval is bij de mysterieuze vrouw van Vlaamse schilder Petrus Christus. Onbekend is in dit geval zeker niet onbemind, getuige de enorme banier met haar portret die op de gevel van het Rijksmuseum prijkt. Wat weten we eigenlijk wél van deze vrouw?
Ze wordt de Mona Lisa van de lage landen genoemd, de vrouw op het portret van Petrus Christus uit ca. 1470. Net als de echte-echte Mona Lisa is het een indrukwekkend schilderij, nog kleiner en fijner dan Da Vinci’s portret. In de klassieke oudheid ontstond het idee dat een mooie vrouw een deugdzame vrouw is. Dit zie je duidelijk terug in de portretten van vrouwen uit de Renaissance. De “Mona” van Petrus Christus lijkt ook behoorlijk geïdealiseerd; haar huid lijkt wel van porselein, haar ogen zijn haast buitenaards amandelvormig, haar oogopslag is mysterieus. Toch was ook realisme belangrijk in de kunst van Noord-Europa. Dat zie je terug in de details: de sluier, de bontkraag, de pareltjes op haar hoed, allen tot in de finesses uitgewerkt. Maar het is de vraag of deze dame er écht zo uitzag. Soms hielpen kunstenaars namelijk een handje met het “verfraaien” van de geportretteerden naar de schoonheidsidealen van dat moment. Een soort photoshop avant la lettre. Daarbij was het van belang dat de schilder niet doorsloeg; een balanceeroefening tussen idealisering en herkenbaarheid. Dat kan een van de redenen zijn dat we niet zeker weten wie de dame in kwestie is. Er is desalniettemin veel gespeculeerd over haar identiteit. De naam Lady Talbot komt daarbij vaak naar voren, een nichtje van de beroemde John Talbot die leefde in de vijftiende eeuw. Hij was een graaf en baron, én Engelse legeraanvoerder ten tijde van de Honderdjarige Oorlog. Sowieso dus iemand die het aanzien en de middelen had om een fraai portret te laten maken van zijn nichtje, that’s for sure.
De geschilderde portretten zijn dan misschien dé trekpleisters van de tentoonstelling, maar er zijn ook een aantal unieke tekeningen en beelden te zien die je niet wil missen. Bijvoorbeeld de indrukwekkende portrettekening van een zeventigjarige Michelangelo, gemaakt door zijn goede vriend Daniele da Volterra. Aan vrijwel alle geschilderde portretten in de tentoonstelling lagen tekeningen ten grondslag. Een getekende beeltenis was vaak de eerste en vaak eerlijkste weergave van iemands gelaatstrekken. Dichter bij een geportretteerde en daarmee de geschiedenis, kun je dus bijna niet komen. En zo voelt het ook bij deze tekening, het voelt intiem, alsof je oog in oog staat met de grootmeester zelf. Hij kijkt ons schuin aan, met een vermoeide blik. Een man die al een heel leven achter zich heeft. Niet alleen portretten, maar ook beelden fungeerden als gedenktekens. Zo maakte Maria van Bourgondië flink werk van een praalgraf voor haar overleden moeder, Isabella van Bourbon. Het imposante grafbeeld en tien van de vierentwintig oorspronkelijke figuren rond het graf die bewaard zijn gebleven, zijn in de tentoonstelling opgenomen. Deze zogenoemde pleurants verbeelden vijf generaties rouwende voorouders. En nu, vele generaties later, staan we er nog steeds met open mond naar te kijken.
Zelf bezoeken?
Wie goed beslagen ten ijs wil komen, kan zich voorafgaand aan het museumbezoek hier inschrijven voor een lezing door kunsthistorica Birgitte Mommers aan de Vrije Academie op 21 december. Ook leuk: dit interview met directeur van het Rijksmuseum Taco Dibbets bij de talkshow Khalid & Sophie. Het interview start bij minuut 21:35 en loopt tot minuut 35:10. Kun je meteen zien hoe klein het portret van Petrus Christus is, en hoe ingewikkeld het transport van zo’n kostbaar en kwetsbaar kunstwerk is.