De Kosovaarse kunstenaar Petrit Halilaj (1986) vertelt in zijn werk vaak verhalen uit zijn persoonlijke leven, waarbij hij de kijker meeneemt naar plekken uit zijn verleden. Zo ook in de twee projecten die nu zijn samengebracht in de tentoonstelling You used to fly, go everywhere and wake up those who are asleep in het Fries Museum. De setting is Runik, waar Halilaj is geboren. Dit kleine plaatsje lijkt onbeduidend, maar in de jaren ’60 en ’80 werden hier veel artefacten uit de vroege steentijd gevonden. Tussen de vele schaaltjes en scherven zat ook de Ocarina. Dit bijzondere voorwerp is misschien wel het eerste blaasinstrument, een ei-vormig fluitje gemaakt van steen. Na het uiteenvallen van Joegoslavië in 2003 is Kosovo in eerste instantie ingedeeld als provincie van Servië, waarna het in 2008 onafhankelijk werd. Al deze verschuivingen zorgden ervoor dat de gevonden artefacten over verschillende voormalig-Joegoslavische landen verspreid raakten. Een groot deel van de collectie bevindt zich bijvoorbeeld in het Nationaal Museum van Servië in Belgrado
GO | NO GO #338: Strijk neer in het nest van Petrit Halilaj
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Onze redacteur Birgit van Beek bezocht het Fries Museum in Leeuwarden waar op dit moment de tentoonstelling van Petrit Halilaj te zien is.
De stenen artefacten zijn fysiek dan wel gescheiden geraakt, maar symbolisch gezien zijn ze altijd in Runik gebleven, in lokale mythen en legendes. Voor een dorp dat nog niet zo lang uit de oorlog is gekomen en pas recent een nationale identiteit heeft gevormd, is deze hyperlokale geschiedenis een manier om de afwezigheid van een nationale geschiedenis te vullen. Halilaj gelooft dat oude objecten en ruïnes nog steeds de verhalen bevatten van wat zich ooit heeft afgespeeld. Hij geeft de artefacten weer de kans om te spreken.
Halilaj maakt gebruik van de hele museumzaal om een speelse en feeërieke compositie te creëren. Zijn project RU bestaat uit zo’n 500 objecten die hij in het depot van het Nationaal Museum van Servië heeft gevonden en heeft nagemaakt in klei. Met koperdraad heeft hij de voorwerpen voorzien van pootjes, vleugels en snavels. De vondsten uit het stenen tijdperk krijgen de vrijheid om weg te vliegen en zelf hun koers te bepalen.
In de eerste twee tentoonstellingszalen staan grote nesten, mochten de kleien beestje toch liever willen neerstrijken om te nestelen. Zowel vrijheid als thuiskomen. Met deze symboliek roept Halilaj vragen op over de waarde van specifiek erfgoed voor een lokaal gebied of land. Want van wie is het verleden? Wie mag die nog claimen, als we terugkijken en zien dat ieder land in de geschiedenis van de mensheid ontelbare landsgrenzen en volkeren heeft gekend. Halilaj suggereert een alternatief verhaal voor de objecten, die in werkelijkheid opgesloten zitten in het museumdepot. Zijn vogels kunnen neerstrijken waar ze maar willen, en van de geschiedenis van Runik vertellen. Wanneer ik even hurk naast een uitstekende tak waar drie vogeltjes een plekje hebben gevonden, kan ik me laten gaan in fantasieën over wat ze tegen elkaar zouden tjirpen. Misschien praten ze wel over de mythes die in Runik worden rondgebazuind, zoals het verhaal dat Adam en Eva ooit een bezoek zouden hebben gebracht aan het dorp, of dat het er vroeger wemelde van de monsterachtige wezens met hoorns zo groot als auto’s. Verderop in de tentoonstelling is de administratie van de opgravingen in Runik in vitrines tentoongesteld, het enige dat in overvloed in Runik is achtergebleven. Maar ook hier geeft Halilaj een speelse draai aan: de droge teksten en opsommingen worden bezield door de tekeningetjes en poëtische regels die Halilaj heeft aangebracht. Wederom neemt de verbeelding de overhand in het historische object en krijgt het een nieuwe, of eigenlijk, een éxtra identiteit.
Soepeltjes vloeit het project RU over in de video-installatie Shkrepëtima, dat nog veel diepere wortels heeft in Runik. Wat de twee projecten volgens Halilaj verbindt, is het concept van ‘graven’, in letterlijke zin, maar ook als een manier om herinneringen op te halen. Shkrepëtima was een theaterstuk dat in 2018 in de ruïnes van het oude cultuurhuis van Runik werd opgevoerd. Met Shkrepëtima wilde Halilaj het culturele leven in Runik weer aanwakkeren of doen ontvlammen, zoals de titel (‘vonk’) doet vermoeden. Het stuk begint met een jongen die in slaap valt op een bed, midden in de ruïnes. In zijn droom wordt zijn bed omringd door Ocarina-spelers, die al gauw veranderen in nestbouwende vogels. Wat volgt zijn verschillende scènes uit oudere theaterstukken. Deze scènes dealen allemaal op een manier met een situaties die zich voordeden in voormalig Joegoslavische landen, waar heersende tradities en regels vaak voor onderdrukking zorgden. Zo is er een een scène met een vrouw die in het geheim taallessen geeft aan andere vrouwen en daarvoor gewelddadig wordt gestraft. In totaal zijn er vijf verhalen die vertellen van onbereikbare liefdes en ambities, wraak en verlies. De jongen ontwaakt en ziet tot zijn verbazing het nest dat rond zijn bed is gebouwd, zijn droom is werkelijkheid geworden. Het stuk eindigt met de titel van deze tentoonstelling: You used to fly, go everywhere and wake up those who are asleep. Met dit toneelstuk wilde de kunstenaar voor de bewoners van Runik weer een plek maken waar ze een community kunnen opbouwen om verhalen te delen en hun culturele identiteit te ontdekken en uiten. In de volgende zaal van het Fries Museum heeft Halilaj het podium en decor van het cultuurhuis nagebouwd en zien we de kostuums uit het toneelstuk. Het stof dat de vloeren van het ruïneuze cultuurhuis bedekte kleeft nog aan de zomen van de vogelachtige kostuums. Net als de eerste ruimte van de tentoonstelling is het een soort droom waar je instapt, maar in zijn wereld van meerdere narratieven zou die zomaar eens werkelijkheid kunnen zijn.
Zelf bezoeken?
Manifesta, de nomadische biënnale van hedendaagse kunst in Europa vond eerder dit jaar plaats in Prishtina, de hoofdstad van Kosovo. Halilaj was daar onderdeel van een groepstentoonstelling dat het verleden van Kosovo en asymmetrische machtsverhoudingen met Europa als onderwerp heeft. Lees absoluut dit artikel van ArtNet als je getriggerd bent door het werk van Petrit Halilaj om meer te weten over hoe Kosovaarse kunstenaars omgaan met het turbulente verleden van hun land.