‘Gezocht: Giselle’. Met deze woorden startte het museum van Bommel van Dam begin november vorig jaar een grootschalige zoekactie. Niet naar de Limburgse kunstenaar Giselle Kuster (1911-1972) zelf, maar naar haar ‘vermiste’ kunstwerken. De aanleiding? Een omvangrijke overzichtstentoonstelling over het leven en werk van Kuster. Hoewel het museum een groot deel van haar nalatenschap bezit – meer dan twintig schilderijen en 800 tekeningen en schetsen – bleek uit archiefonderzoek dat Kuster nog veel meer kunstwerken gemaakt heeft. Werken die verspreid raakten of vergeten werden en waarvan de verblijfplaats onbekend is gebleven. Daarom publiceerde conservator James Hannan samen met het museumteam een lijst met honderd van deze ‘vermiste’ kunstwerken. De oproep van het museum verspreidde zich al snel via posters, flyers, sociale media en kranten: ‘Misschien hangt er wel een werk van Giselle Kuster bij jou aan de muur?’
GO | NO GO #406: Giselle Kuster – Vergeten en opnieuw gevonden
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Onze redacteur Sanne de Rooij bezocht ‘Onbegrensd – Het leven en werk van Giselle Kuster’ in museum van Bommel van Dam in Venlo.
Giselle Kuster was niet alleen beeldend kunstenaar, maar ook galeriehouder en cultureel ondernemer. In een tijd waarin het voor vrouwen allesbehalve vanzelfsprekend was om een autonome artistieke carrière te volgen, baande Kuster zelfverzekerd haar eigen weg. In haar galerie Pro Arte, die ze in 1940 net voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog in Leiden opende, toonde ze haar eigen werk naast dat van tijdgenoten en inspiratiebronnen – zowel gevestigde namen als opkomend talent. Ze exposeerde er werk van onder meer Charley Toorop, Jan Sluijters en Otto van Rees, en jonge makers als Willem van der Nat en Meindert Zaalberg. Ondanks haar actieve bijdrage aan de Nederlandse kunstwereld, is haar naam in de kunstgeschiedenis relatief onbekend gebleven. Dankzij de oproep van het museum van Bommel van Dam zijn meer dan 140 onbekende werken van Kuster teruggevonden in (inter)nationale privécollecties; een selectie van deze – waarvan sommige nooit eerder vertoonde – kunstwerken is nu te zien in de tentoonstelling Onbegrensd – Het leven en werk van Giselle Kuster.
Onbegrensd volgt zowel de geografische als artistieke routes die de kunstenaar aflegde. Direct bij binnenkomst van de tentoonstelling sta je oog in oog met de kunstenaar. In haar bijna levensgrote, kleurrijke Zelfportret (ca. 1938) kijkt de 27-jarige Giselle Kuster je – met opgeheven hoofd, de armen gevouwen – zelfverzekerd aan, een sterk zelfbewustzijn dat in haar latere werken zichtbaar blijft. De tentoonstelling vertelt Kusters levensverhaal aan de hand van de plaatsen waar ze woonde en werkte: van haar geboortestad Venlo via Leiden naar het Indonesische Java en Sulawesi en het Spaanse eiland Formentera, en weer terug naar Nederland, in Maastricht. Kuster groeide op in Venlo, waar haar ouders een modezaak en kledingatelier hadden. Al op jonge leeftijd moedigden zij haar aan om haar creatieve talenten te ontwikkelen. In de eerste zaal van de tentoonstelling zijn vroege modetekeningen van Kusters hand te zien, schetsen uit haar studietijd aan de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten van Luik, stillevens en opvallend krachtige portretten van mensen uit haar omgeving. Haar vroege werk geeft blijk van de sterke experimenteerdrang die zij haar leven lang zou behouden; de kunstenaar wilde zich al op jonge leeftijd duidelijk niet beperken tot één kenmerkende stijl. Zo hangt naast haar expressieve, bijna fauvistische Zelfportret (ca. 1938) – een buste in felle kleuren – een realistischer, donker schilderij van een werkende boer in aardse tonen. Ook in de volgende zalen zien we dat Kuster onophoudelijk bleef experimenteren met diverse genres en stijlen en zich liet inspireren door haar omgeving en tijdgenoten. Haar realistische vrouwelijke naakten in sobere kleuren schilderde en beeldhouwde ze in dezelfde periode als haar expressief realistische, kleurrijke (zelf)portretten. Toorops Portret van Annie Fernhout (1936), dat in 1940 te zien was in een groepstentoonstelling in Pro Arte, vertoont onmiskenbare overeenkomsten met Kusters eigen Zelfportret uit 1945. Net als Toorop accentueerde en dramatiseerde Kuster haar eigen gelaatstrekken. De geromantiseerde vulkanische landschappen op Sulawesi (ca. 1948-1950) en portretten van de lokale bevolking gaf ze in warme kleuren weer tijdens haar rondreis door Indonesië. Kort daarna, vlak voordat ze haar woonplaats Leiden verliet voor een leven in Maastricht, maakte ze weer een ‘kubistische’ periode door – haar waardering voor Pablo Picasso is overduidelijk zichtbaar in de rechte lijnen en harde contrasten in Vrouw met hanen (ca. 1950) en in de geabstraheerde, hoekige Compositie met figuren (ca. 1952). En in de laatste decennia van haar leven, schilderde Kuster – naast bloemstillevens en portretten – surrealistische droomwerelden met mythische wezens en smeltende landschappen.
Maar was deze grootschalige zoekactie echt nodig om de veelzijdigheid van Kusters oeuvre in kaart te brengen? Waarom kon het museum dit niet met de bijna duizend kunstwerken uit eigen collectie? Een direct antwoord hierop blijft in de tentoonstelling grotendeels uit. De bijgaande zaalteksten zijn informatief maar summier, en de bordjes bij de individuele werken geven niet meer prijs dan de objectinformatie. Wel is in kleine letters aangegeven welke kunstwerken tot de collectie van het museum behoren en welke door particuliere eigenaren zijn binnengebracht. En juist die kunstwerken – de teruggevonden werken uit privécollecties – overtuigen dat Kuster genre noch medium schuwde. De stillevens en (zelf)portretten uit haar studieperiode, de geschilderde en gebeeldhouwde naakten, een bloemstilleven, de landschappen die ze maakte in Indonesië, een beschilderd kamerscherm voor een onbekende opdrachtgever en de kubistische en surrealistische figuren geven veel meer inzicht in Kusters eclectische en veranderlijke stijl dan de portretten en veelal gelijke tekeningen uit de eigen collectie. Maar pas bij het lezen van de tentoonstellingspublicatie wordt écht duidelijk waarom de oproep zo’n belangrijke bijdrage heeft geleverd aan het onderzoek. De opnieuw gevonden kunstwerken – en overgeleverde verhalen – hebben het museum geholpen om Kusters oeuvre nauwkeuriger te kunnen dateren én te verbinden aan de vele plekken waar zij woonde en werkte. De publicatie biedt daarom – naast uitgebreide essays van onder andere kunsthistoricus Oscar Ekkelboom en genderhistoricus Madeleijn van den Nieuwenhuizen – ook bijzondere inzichten die in de tentoonstelling zelf soms ontbreken. En dat is jammer. Maar het museum heeft wél laten zien dat zo’n nieuwe aanpak – een oproep via digitale media, het actiever zoeken naar verloren gewaande kunstwerken – onterecht vergeten kunstenaars met succes opnieuw onder de aandacht kan brengen.
Zelf bezoeken?
Naast het museum van Bommel van Dam zijn ook andere musea via sociale media actief op zoek gegaan naar kunstwerken van vrouwelijke makers. Zo hoopt het Kröller-Müller Museum voor de tentoonstelling Charley Toorop. Liefde voor Van Gogh (te zien vanaf 24 mei) zes schilderijen te vinden die Charley Toorop – zichtbaar beïnvloed door Vincent van Gogh – tussen 1921 en 1925 vervaardigde. Drie zijn inmiddels gelokaliseerd, maar de overige werken blijven vooralsnog onvindbaar. Ook kunsthistoricus Karlijn de Jong is bezig met een vergelijkbare zoektocht. Voor een tentoonstelling in Museum Dr8888 – die in september zal openen – probeert zij werk te traceren van de Vlaamse kunstenaar Edith van Leckwyck (1899-1987). De zoektochten naar de vermiste werken van deze kunstenaars zijn nog in volle gang. Dus denk je iets te herkennen, of vermoed je dat er een werk van Kuster, Toorop of Van Leckwyck aan jouw muur hangt? Neem dan contact op met het betreffende museum via bovenstaande links.
Coverbeeld: Giselle Kuster, ‘Zelfportret’, ca. 1935