Weten jullie nog hoe voormalig premier Jan-Peter Balkenende in 2009 opriep tot een terugkeer naar de ‘VOC-mentaliteit’? Hij bedoelde het goed, een terugkeer naar de ondernemingsdrift en verder dan je eigen landgrenzen durven kijken. Maar wat hij hierbij – oh zo pijnlijk en gênant – negeerde, is de keerzijde van die ‘VOC-mentaliteit’; dat de Nederlandse geschiedenis ook haar zwarte bladzijden kent. Want al die avontuurlijke overzeese handel die in de zeventiende eeuw vanuit Nederland was begonnen, had ook onderdrukking, slavernij en apartheid als gevolg. Het Rijksmuseum heeft met de tentoonstelling Goede Hoop. Zuid-Afrika en Nederland vanaf 1600 een volledig en vooral heel eerlijk beeld neergezet van de relatie tussen de twee landen uit de titel. Het resultaat: een grondige geschiedenisles door middel van 300 (veelal Zuid-Afrikaanse) (kunst)objecten.
GO | NO GO #46: De geschiedenisles die je had willen (en moeten) krijgen
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Deze keer: ‘Goede Hoop. Zuid-Afrika en Nederland vanaf 1600’ in het Rijksmuseum.
De tentoonstelling begint bij het begin: de stichting van de Kaap door Jan van Riebeeck op 6 april 1652. Deze datum was nog tot 1994 een nationale feestdag, ook al is het bekend dat hij een hekel had aan zowel de kolonisten en als de Khoikhoi, de oorspronkelijke bewoners van Zuid-Afrika – beide groepen waren volgens hem dom, lui en onbetrouwbaar. Hij was ook degene die het (pas recent afgeschafte!) dop-systeem introduceerde in Zuid-Afrika; het uitbetalen van de Khoikhoi en slaven in doppen brandewijn, met massale alcoholverslaving onder de slaven en generaties na hen als gevolg. Terwijl je vervolgens door de schijnbaar eindeloze reeks zalen loopt, zie je dat de verdere geschiedenis van het gekoloniseerde Zuid-Afrika geen rust kende. Nadat de Hollanders zich hadden gevestigd, stormde de Britten in de achttiende eeuw ook nog eens binnen, wat resulteerde in oorlogen tussen de Nederlanders en Britten over de ruggen van de bevolking. Wat de bezetting van zowel de Nederlanders als de Britten echter ook opleverde, hoewel het in deze context maar moeilijk een voordeel genoemd kan worden, is een zorgvuldige documentatie van de beschaving, flora en fauna door middel van talloze tekeningen en schilderijen. De tentoonstelling eindigt met videobeelden, foto’s en posters uit het recente verleden, die de strijd voor onafhankelijkheid en tegen apartheid laten zien. Om het verhaal compleet te maken, is er nog één zaal te ontdekken: een hedendaagse fotoserie door Pieter Hugo van de generatie Zuid-Afrikanen die zijn geboren in vrijheid, met hun blik op de toekomst gericht.
Zoals we in de introductie al schreven, is deze expositie echt een geschiedenisles. Maar dan eentje die we hadden willen krijgen op de middelbare school; beeldend en spannend vormgegeven. Al in de eerste zalen krijg je door dat er iets belangrijks aan de hand is, dat het Rijksmuseum een boodschap wil uitdragen. Boven de zeventiende-eeuwse portretten en tekeningen zijn graffiti-achtige teksten op de wanden geschreven, destijds uitgesproken door de onderdrukte inheemse bewoners en slaven. De modern ogende leuzen lijken niet te passen bij de oude kunstwerken, maar juist daardoor ga je beter kijken, meer lezen. En dat is precies de bedoeling: we dienen het VOC-verhaal van beide kanten te bekijken, alle stemmen te horen. Het werd tijd. In de laatste zalen zien we dat de vormgeving van de citaten is ontleend aan de spandoeken die zijn gemaakt tijdens de strijd tegen apartheid – door middel van deze “graffiti” in alle tijdsperioden binnen de tentoonstelling, wordt het verre verleden verbonden met het recente verleden. Je begrijpt het Zuid-Afrika van nu, van 1990 en van 1600 namelijk pas echt als je het hele verhaal kent – alles is met elkaar verbonden.
Qua vormgeving schudt het Rijksmuseum de boel op, maar hoe zit het met de inhoud? Hoe vertel je 400 jaar geschiedenis, veelbewogen geschiedenis welteverstaan, in één tentoonstelling, waarbij je een zo veelzijdig en zorgvuldig beeld wilt scheppen? Lijkt onmogelijk, nietwaar? Niet dus. Er is enorm veel onderzoek gedaan voor deze tentoonstelling, wat je allemaal kunt lezen op de begeleidende tekstbordjes. En het zijn er veel, met 300 (kunst)objecten on view. Je kunt op twee manieren door de tentoonstelling lopen; enkel de algemene wandteksten in elke zaal lezen en alle kunstwerken en objecten al wandelend in je opnemen, of bij elk werk stilstaan en elk begeleidend tekstbordje lezen. Wij deden het tweede en voelen ons een heel stuk wijzer na afloop.
Je voelt ‘m vast al aankomen: deze tentoonstelling is BOMVOL. De zalen zijn volgepakt, waardoor je zomaar langs bijvoorbeeld de mooie en schrijnende foto’s van Ed van der Elsken zou kunnen lopen. Neem dus de tijd en blijf opletten. Een bezoek aan deze expositie vereist bovendien een juiste stemming. Het is niet even ‘een kwartiertje mooie plaatjes kijken’, maar een indrukwekkende en confronterende documentaire, alleen dan in 3D.
Zelf bezoeken?
Heb je alle zaalteksten verslonden en wil je meer weten over deze tentoonstelling en de Zuid-Afrikaanse geschiedenis en vooral de toekomst? Het Rijksmuseum organiseert op woensdag 5 april samen met de VU een symposium, gehost door niemand minder dan Adriaan van Dis. Klik hier voor meer info en kaartjes.