SPECIAL: Digitale kunst voor je mentale gezondheid

Het was een lange, zware week. Je loopt een museum binnen en laat alle kunstwerken op je inwerken. Met een hernieuwde glimlach op je gezicht en een lichter gemoed sta je even later weer buiten. Dat er een sterk verband is tussen kunst en geestelijke gezondheid, is oud nieuws. Geliefd voorbeeld zijn de schilderijen van Mark Rothko (1903-1970): al kijkend verdwijnen we in zijn kleurschakeringen, komen we tot introspectie en vinden we diepe rust (hier kun je het zelf ervaren). Interesse in het verband tussen kunst kijken en kalmeren nam in de laatste jaren verder toe. Weet je nog? Die tijd waarin we toegang tot musea en galeries verloren en schoonheid en verwondering ver te zoeken leken. Het in de ogen van Vermeers Meisje met de parel kijken op onze Instagram-feed voelde niet hetzelfde. Recent onderzoek in opdracht van het Mauritshuis, waarin breinscans werden bekeken van mensen die kunst beleefden, bevestigt dat gevoel.

Maar de pandemie had ook een positief neveneffect op de kunstwereld. Omdat musea en galeries op zoek moesten naar alternatieve manieren om hun publiek te bereiken, en vaak uitkwamen bij het world wide web, democratiseerde de toegang tot kunst. Iemand die voorheen een financiële of mentale drempel had ervaren om een museum te bezoeken, kon een livestream kijken of virtueel een gratis kijkje nemen in een tentoonstelling. Veel initiatieven zijn na de pandemie teruggeschroefd, maar her en der is nog steeds toevlucht te zoeken tot virtuele tentoonstellingen, zoals op deze website van het Nederlands Museum Nxt en Google Arts & Culture. We kunnen neerkijken op of ons zorgen maken over de virtualisering van kunst, maar geheel terecht zou dat niet zijn. Allereerst, voor wie minder mobiel of chronisch ziek is, of om andere reden thuis zit, is de erfenis van virtuele toegang een verademing. Daarnaast blijkt uit menig ander onderzoek dat de beleving van kunst met behulp van VR (virtual reality) mensen daadwerkelijk kan kalmeren.

Zogenaamde digitale kunstenaars of new media artists zijn er als de kippen bij om te experimenteren met nieuwe en opkomende technologieën, zoals VR-brillen en AI (artifical intelligence). In hun zoektocht naar grenzen en mogelijkheden, gebruiken ze deze nieuwe tools juist op manieren waarop zij niét bedoeld zijn. Krijg je het daar benauwd van? Neem even een moment voor een ademhalingsoefening en probeer je paniek nog even uit te stellen. Ik stel je graag voor aan drie kunstenaars en hun kunstwerken die in en voor een virtuele wereld zijn gemaakt. En ik vertel je hoe deze werken kunnen bijdragen aan je mentale gezondheid.

Unsupervised van Refik Anadol

Misschien ben je zijn dromerig slome, digitale kleurgolven al eens langs gescrold. Van alle kunstenaars die de mogelijkheden van AI verkennen, lijkt Refik Anadol (1985) de beroemdste. Anadol en zijn team genereren kunstwerken met behulp van algoritmes die zij trainen met enorme datasets. Voor wie nu huivert, was een bezoekje aan het MoMA in New York in 2022-2023 interessant geweest. Daar kon je destijds namelijk de computerhallucinaties beleven van Anadols Unsupervised. Met een computerprogramma toverde hij 138.000 afbeeldingen van kunstwerken uit de MoMA-collectie om tot een universum aan datapunten. Binnen dit universum was de computer vrij om unsupervised te speculeren, te “dromen” tussen de kunstwerken. Het aanschouwen van dat proces voelt als het kijken naar performancekunst; je bent live getuige van wat een computer, los van onze waardesystemen en kunsthistorische categorieën, bij elkaar hallucineert. Of dichten we daarmee een computer een bewustzijn toe dat het niet heeft? In een tijd waarin we achter onze schermpjes op onze nagels bijten en vrezen voor wat AI met de wereld van plan is, vragen werken als Unsupervised ons om wat angst in te wisselen voor verwondering. Ze laten ons de creatieve mogelijkheden verkennen van de samenwerking tussen mens en AI, en doen dat met een imposante schoonheid die voor mij niet onderdoet aan het ervaren van een Rothko.

Hybrid couple van Alicia Framis

Wie zijn eigen leven even wil ontvluchten, kan zichzelf via het scherm afleiden met de liefdesperikelen van influencers en Love is Blind-deelnemers. In een tijd van toenemende eenzaamheid vluchten we maar wat graag weg in de relatiemisère dan wel het liefdesgeluk van een virtuele ander. Maar wat nu als je iemand op je tijdlijn voorbij ziet komen die trouwt met een virtueel mens? Kunstenaar Alicia Framis (1967) trouwde op 9 november 2024 in Rotterdam met AiLex, een interactieve hologram, opgebouwd uit de profielen van bekenden van Framis. Het werk doet denken aan de aflevering Be Right Back van het tweede seizoen van Black Mirror, waarin een vrouw samenwoont met een door AI gereconstrueerde versie van haar overleden vriend. Framis is de eerste mens op aarde met een virtueel gegenereerde huwelijkspartner. Haar relatie laat ons nadenken over wat samenzijn en liefde betekenen voor ons en onze mentale gezondheid. Als een relatie met een hologram je mentaal gezonder houdt dan daten met echte mensen op datingapps, wat kunnen we er dan op tegen hebben? Zelf hoopt Framis met haar relatie ook nieuwe mogelijkheden tot veilige intimiteit te scheppen voor mensen die worstelen met zwaar trauma, angststoornissen en rouw.

Presence in Bed van Annabelle Schneider 

Als aan het einde van een zware dag zelfs je hologrampartner je niet beter doet voelen, is er altijd nog je eigen bed. Designer en kunstenaar Annabelle Schneider brengt met behulp van een luxueus opgemaakt bed en een VR-bril een ode aan de plek waar we ons echt thuis en veilig kunnen voelen. Presence in bed begint met het gegeven dat we tegenwoordig tussen de echte en virtuele wereld leven, en zo nooit ten volle aanwezig zijn in een van de twee. Dit maakt onrustig en roept existentiële angsten op over wie we zijn en waar we thuishoren. En dat in tijden van woningtekort. In plaats van de virtuele wereld af te wijzen, omarmt Schneider de mogelijkheden die VR biedt: we kunnen ons op meer plekken even helemaal thuis voelen. Om Presence in bed te ervaren, stap je in het bed van Schneider met een VR-bril op, en word je warm ingestopt onder meerdere laagjes, sommige hiervan vervaardigd uit zilver en gouden reddingsdekens. De VR-omgeving kent geen afleidingen vanuit de wereld om je heen, maar voedt jou met beelden die je zintuigen prikkelen en die je zelf kunt verkennen. Ondertussen ben je je, misschien wel meer dan normaal, bewust van het zachte, kalmerende gevoel aan je huid dat ‘in bed liggen’ is. Presence in bed demonstreert hoe VR niet per definitie gelijk staat aan vluchten uit de realiteit, maar een omarming van het nu kan bewerkstelligen – ons met alle zintuigen in het moment kan laten zijn, weg van alle ruis.