Het is inmiddels een maand geleden sinds het duidelijk werd dat Donald Trump een tweede presidentstermijn krijgt. Zijn plannen voor het land, minderheden en vrouwen in het bijzonder, zijn allesbehalve gezellig te noemen. Hij lijkt vrouwenrechten nog verder terug te willen draaien. Mijn grootste angst is dat zijn extreemrechtse ideeën, net als tijdens zijn vorige presidentstermijn, ook hier in Europa nog meer voet aan de grond krijgen. Om hiermee te dealen, heb ik iets bedacht voor mezelf; noem het self-care, mindfulness of een nieuwe vorm van meditatie, maar ik consumeer graag media met moordlustige vrouwen of een goede portie female rage. Series en films als Dead To Me, Big Little Lies, Promising Young Woman, Kill Bill en Gone Girl helpen met het reguleren van een grote hoeveelheid woede. Het nummer Cell Block Tango uit de musical Chicago helpt ook om op een geweldloze manier wat dingen te verwerken. Maar de ultieme manifestatie van female rage is voor mij het schilderij Judith onthoofdt Holofernes van Artemisia Gentileschi uit 1620.
SPECIAL: Hij verloor zijn kop
Onze redacteur Silke Drevel deelt het self-carerecept dat haar door deze donkere maanden heen helpt; een microdosis female rage. Nu zijn er genoeg series en films over dit onderwerp, maar niets blijkt zo lekker als kunstwerken waarop Judith Holofernes onthoofdt. En dat eeuwenlang.
Het schilderij toont hoe de Joodse weduwe Judith met gruwelijke vastberadenheid Holofernes van zijn hoofd ontdoet. Het verhaal komt uit de Bijbel. Wanneer het Assyrische leger de stad waar Judith woont belegert, besluit ze niet hulpeloos toe te kijken, maar het heft in eigen handen te nemen (letterlijk). Ze dringt het tentenkamp van het leger binnen en gebruikt haar charmes om de bevelhebber, Holofernes, te verleiden, dronken te voeren en te onthoofden. He had it coming. Op deze manier redt Judith haar stad en de omliggende steden van oorlog en verwoesting. In de basis gaat het verhaal over een underdog die een onderdrukkende macht overwint. Geen wonder dat Judith en de onthoofding van Holofernes al eeuwenlang een favoriet thema is voor kunstenaars.
Judith de Onschuldige
Op het schilderij van Andrea Mantega (1431-1506) staat Judith er wat onbeholpen en onschuldig bij. Ja, technisch gezien heeft ze een afgehakt hoofd vast, maar toch heeft ze vooral de vibe van een vrome weduwe die haar plicht heeft voldaan. Ze lijkt niet onder ogen te kunnen zien wat ze heeft gedaan. Haar houding is niet die van een zelfverzekerde vrouw die een plan heeft gemaakt en succesvol de grote Holofernes een kopje kleiner heeft gemaakt. Ze staat er juist ongemakkelijk bij – onzeker en in elkaar gedoken, gooit ze het hoofd bijna in de openstaande zak. Haar gezichtsuitdrukking is triest en berouwvol; alsof ze spijt heeft dat het zover moest komen. In de middeleeuwen werd vaak de vergelijking gemaakt tussen Judith en Maria, twee voorbeelden van deugdzame vrouwen. Mantegna lijkt hiernaar te verwijzen door de blauwe jurk van Judith – Maria’s signature colour.
Op het schilderij van Cristofano Allori (1577-1621) kruist de blik van Judith de onze. Haar ogen staan vragend: ‘En wat nu met zijn hoofd?’ Dit schilderij ademt kalmte en rust. Judith is zeer elegant in haar kleurrijke jurk. Er is geen spatje bloed te bespeuren en zelfs het moordwapen is buiten beeld gehouden. Moord en geweld is immers niks voor nette jongedames. Judith toont Holofernes’ hoofd ook nog eens alsof het de nieuwste designer handtas is en zij een unboxing voor instagram filmt. Deze Judith is very demure, very mindful.
Judith de Vastberadene
De kracht! Het bloed! De emoties! De nieuwe Gladiator-film is er niks bij. Artemisia Gentileschi (1593-1653) breekt duidelijk met de traditie als het gaat om de verbeelding van dit verhaal. In eerdere versies werd vaak voor het moment net ná de onthoofding gekozen. Judith staat dan vaak wat onbeholpen met het hoofd van Holofernes in haar handen. Gentileschi kiest het moment suprême, de onthoofding in al zijn bloedige actie. Op het schilderij is duidelijk te zien hoeveel moeite het Judith kost om Holofornes’ kop van zijn romp te krijgen. Ze moet kracht zetten op zijn hoofd om zijn nek bloot te leggen en hem enigszins stil te houden. Maar Holofernes is wakker en vecht terug. Judiths bediende probeert te helpen en Holofernes onder bedwang te houden, maar toch loopt de onthoofding niet soepel. Met als gevolg dat het bloed alle kanten opspat. De gezichtsuitdrukking van Judith past ook eindelijk bij het verhaal van een vrouw die een gruwelijk wraakplan uitvoert. Vergeleken met de Judith van Caravaggio (1571-1610) heb je bij Gentileschi ook het idee dat Judith het hoofd daadwerkelijk los zal krijgen van het lichaam.
Op het schilderij van Caravaggio kijkt Judith vooral moeilijk en een beetje onzeker of ze het wel goed doet. De overtuiging en vastberadenheid mist. Ze lijkt meer bezig te zijn met het schoonhouden van haar witte blouse, dan het unalive maken van haar vijand. Daarnaast denk ik niet dat dit de snelste manier is om hem van zijn hoofd te helpen. Dit is meer de houding die je aanhoudt als je de vuilniszak buiten zet en je er achterkomt dat deze is gaan lekken.
Judith de Femme Fatale
De weinig verhullende jurk, het prachtig hoog opgestoken haar en de zwoele, hooghartige blik zorgen er bijna voor dat je het afgehakte hoofd rechtsonder niet ziet. Gustav Klimt (1862-1918) verbeeldde Judith als een echte femme fatale. Schaamteloos kijkt ze de toeschouwer aan, terwijl ze het hoofd van Holofernes onder haar arm houdt. Met haar hand lijkt ze bijna geruststellend zijn haar te aaien. In tegenstelling tot de schilderijen van bijvoorbeeld Allori en Mantegna, is Judith hier een verleidster en Holofernes was haar prooi. Maar kijk eens naar de jurk, deze is weer blauw, net zoals in het werk Mantegna. Legt ook Klimt hier de link tussen Maria en Judith? Het is de eerste keer dat Judith niet als een vrome weduwe wordt afgebeeld en de nadruk wordt gelegd op hoe ze de tent van Holofernes is binnengekomen door hem te verleiden. Let eens op hoe het wapen hier helemaal ontbreekt. Het schilderij lijkt bijna te suggereren dat er een ander wapen was dat ervoor heeft gezorgd dat hij zijn kop verloor.
De Judith van Franz Stuck uit 1928 is misschien toch wel de beste poster girl voor Biblical justice. Holofernes ligt duidelijk in diepe slaap terwijl Judith zich klaarmaakt om de genadeklap toe te brengen. De focus ligt op haar en het imposante zwaard dat ze getrokken heeft. Hoe komt deze vrouw aan zo’n groot zwaard? Gaat ze hem decapiteren met zijn eigen wapen? Haar blik is vol vastberadenheid op de slapende Holofernes gericht. Alles aan haar ademt dreiging. Deze Judith is een wraakgodin. Een femme fatale in de pure betekenis van het woord. Haar naaktheid naast de slapende, eveens naakte Holofernes, laat geen twijfel bestaan over wat zich net heeft afgespeeld. Judith heeft alles gegeven om haar stad en volk te kunnen redden.
Judith de Strijder
Ook al gaat het verhaal van Judith al eeuwen mee, blijkt haar woede tijdloos. In 1993 maakte Vitaly Komar (1943) het schilderij Judith on the Red Square. In dit geval is de onthoofde opperbevelhebber niet Holofernes, maar Jozef Stalin. Ook Judith heeft een metamorfose gekregen. Ze is op deze vertaling van Komar geen gewelddadige vrouw of femme fatale, maar een kind. Nog opvallender is dat Judith hier, in tegenstelling tot alle andere versies die voorbij zijn gekomen, niet de hoofdrol speelt. Haar gezicht is verscholen in schaduw, terwijl er een felle spot op het hoofd van Stalin staat. Het Rode Plein in de titel van het schilderij verwijst naar het beroemde plein in Moskou waaraan alle belangrijke historische gebouwen liggen. Dit plein kent een bloedige geschiedenis als de plek waar executies en demonstraties plaatsvonden. De onthoofding van de grote leider Stalin op het Rode Plein, het hart van de macht van Rusland, door een jong meisje is een duidelijke boodschap: zijn nalatenschap zal ontmanteld worden door volgende generaties.
Het schilderij van Kehinde Wiley (1977) herken je van mijlenver door zijn typische bloemenmotief. Maar zelden stond dit in zo’n sterk contrast met het onderwerp. Op Wiley’s werk is Judith een Zwarte vrouw in een prachtige jurk van Givenchy. In plaats van een mannenhoofd, heeft ze het hoofd van een witte vrouw vast. Wiley heeft van Judith een strijder tegen witte overheersing gemaakt. Waar Holofernes voor de onderdrukkende macht staat, is dat in het schilderij van Wiley een witte vrouw. Misschien ook een niet zo subtiele hint richting de hypocrisie van sommige witte feministen en het hardnekkige gebrek aan intersectionaliteit binnen het feminisme. De kunstenaar staat bekend om het opnieuw interpreteren van bekende schilderijen met Zwarte personages in de hoofdrol. Een krachtige bewustwording dat Judiths woede universeel is.