Het was me het relletje wel hoor. Niet het feit dat Harry Styles de eerste man was die ooit verscheen op de cover van Vogue Magazine, maar wat -ie aan had. Je zou zeggen dat je niet fout kan gaan met Gucci. Daar was niet iedereen het mee eens. Een behoorlijk heftige discussie barstte los op Twitter, of Harry nou wel of niet een jurk aan mocht en wat dat zou betekenen voor ‘mannen’ en ‘vrouwen’. Ik geloof dat de twitteraars er nog niet uit zijn. En eigenlijk, wat maakt het ook uit; Harry boeit het in ieder geval de ballen. Feit blijft wel dat er behoorlijk wat mensen een duidelijke mening hebben over wie wat mag dragen. Ondanks dat er initiatieven zijn voor genderneutrale kleding, zoals kinderkleding van de HEMA, wordt er nog behoorlijk in ‘jongetje’ en ‘meisje’ gedacht als er voor een kind geshopt wordt. De kleren maken immers de man. En de vrouw.
Highlight #25: Say Yes to the Dress
Sommige kunstwerken en kunstenaars kunnen niet genoeg aandacht krijgen als je het ons vraagt! In onze rubriek ‘Highlights’ nemen onze redacteuren jullie daarom mee naar een van hun favorieten. Deze keer verwondert Wouter zich over kledingnormen en gender, en hoe ontzettend lang mensen zich daar al druk over maken.
We denken hier echter al best een tijdje over na, blijkt uit bijvoorbeeld het schilderij Odysseus herkent Achilles onder de dochters van Lycomedes (c. 1680) van Gerard de Lairesse uit het Mauritshuis. Dit mythologische verhaal werd al opgeschreven in de eerste eeuw voor Christus, maar ging zo’n 200 jaar later antiek viral door de Achilleis van de Romeinse schrijver Publius Papinius Statius (45-96 n. Chr.). Het verhaal gaat zo: Thetis stuurde haar zoon Achilles naar het hof van Lycomedes, de koning van Skyros, om hem te verstoppen. In een profetie was haar namelijk verteld dat haar zoon zou sterven in de Trojaanse oorlog. De Griekse held moet behoorlijk bekend zijn geweest, want om niet te herkend te worden kleedde hij zich in vrouwenkleding en verbleef hij lowkey bij de dochters van de koning, die overigens van niks wist. Achilles moet zijn rol als dame aan het hof goed hebben gespeeld, want voor zijn ontmaskering was een list van Odysseus nodig. Het lawaai van een aanval op Skyros werd gefaked, waarop Achilles automatisch zijn zwaard oppakte en het duidelijk werd wie hij echt was. (Tot op heden is het niet duidelijk of de dochters van Lycomedes ook naar een zwaard grepen).
De Lairesse heeft het moment suprême weergegeven: Achilles, in vrouwenkleding, die naar een zwaard grijpt, en een helm opzet. Bedrog, list, vermomming, onthulling: dit schilderij has it all. Maar voor mij behandelt het ook nog een ander thema: spelen met kledingnormen. (De Lairesse blijkt ook niet de enige die crossdressing in de kunst een prikkelend onderwerp vond. Zo zijn behoorlijk wat kunstenaars met dit verhaal in de weer geweest, waaronder Peter Paul Rubens, Nicolas Poussin en Gain Pietro Bellori, om maar even te name droppen.) Noemenswaardig is de context waarbinnen De Lairesse het antieke verhaal van Statius gebruikte voor zijn schilderij; in de zeventiende eeuw domineerde de bijbel als echte bestseller de gang van zaken. Daarin staat (in moderne vertaling): ‘Een vrouw mag geen mannenkleren dragen en een man geen vrouwenkleren. Van iedereen die zoiets doet, heeft de HEER uw God een afschuw.’ Duidelijk genoeg, zou je zeggen.
Of het een selectieve lezing van Het Boek was, of men het simpelweg negeerde is niet helemaal helder, maar het creatief omgaan met kledingnormen kwam ook al in de middeleeuwen voor. Sommigen schopten het zelf tot heilige. Zo was er Theodora, die haar haren afknipte, mannenkleding aantrok, en de laatste zeven jaar van haar leven tussen de monniken in een klooster doorbracht. Wie zeker ook het noemen waard is, is de Franse Jeanne d’Arc, die liever helemaal geen jurken droeg ー zelfs niet toen de dood haar in de ogen keek. Ze werd op de brandstapel gegooid om politieke redenen, maar eigenlijk vooral omdat men een krachtige vrouw vreesde.Treurig is dat het enige echte argument dat leidde tot haar executie uit de bijbel kwam. En wel die over kledingvoorschriften: ze weigerde zich te kleden als een vrouw.
Ook in eeuwen tussen Jeanne en de Industriële Revolutie bleven vrouwen zich kleden ‘als man’, zoals blijkt uit veroordelingen en predikanten die zich heftig ertegen verzetten. Maar ook mannen trokken wel eens de stoute pumps aan. In het Engeland van koningin Elizabeth I was het voor vrouwen verboden om te acteren op het podium. Nou zijn de toneelstukken met exclusief mannelijke rollen schaars, dus werden vrouwen gespeeld door jongens. Ik weet niet of het een stukje zelfreflectie van de schrijvers was, maar crossdressing kwam ook als thema voor in het vroegmoderne theater. Zo schreef William Shakespeare Twelfth Night, waarin de jonge Viola zich vermomt als man en zichzelf de naam Cesario geeft. Het komt behoorlijk gecompliceerd over: een mannelijke acteur, verkleed als vrouw voor zijn rol, die zich in het stuk voordoet als man. (Dat moeten ze in Engeland ook gedacht hebben, en in de loop van de zeventiende eeuw werden voor vrouwen gewoon vrouwen gecast.)
Kwam dat schoppen tegen kledingnormen ook voor in het ‘normale’ leven in de vroegmoderne tijd, one might wonder? Nou geloof ik niet dat je het leven van Filips van Orléans, de broer van Lodewijk XIV, echt als ‘normaal’ kan bestempelen, maar het is allemaal wel lekker gedocumenteerd. Filips werd door zijn moeder ‘mijn kleine meisje’ werd genoemd, en ze motiveerde haar jongste zoon om meisjeskleren te dragen. Dat deze kleding hem wel beviel blijkt wel uit zijn garderobe als volwassene. Op vijftigjarige leeftijd wordt de monsieur door een tijdgenoot omschreven als ‘altijd opgedirkt als een vrouw.’
In de twintigste eeuw gaat het verkennen van genderuitdrukking en crossdressing in volle vaart door, dankzij (soms extreem populaire) iconen als David Bowie, Grayson Perry, Claude Cahun en natuurlijk Ulay, die nu met een grote solotentoonstelling in het Stedelijk Museum Amsterdam wordt geëerd. De Duitse Ulay is vooral bekend om de performances die hij jarenlang deed met zijn partner Marina Abramović. Maar al voor hij haar ontmoette verkende hij zijn eigen lichaam, zijn identiteit en gender, onder andere door half ‘als man’ en half ‘als vrouw’ te poseren. De serie Polaroids die hieruit voortkwam, S’he, is te zien als een reeks vastgelegde performances. Gender, en genderexpressie, gaan dus over iets doen. Zonder performance geen gender.
En als we het hebben over performance, komen we vanzelf uit bij een kunstvorm waar ik zelf ontzettend van geniet: drag! Het fenomeen was lang relatief exclusief voor de queer-scene, maar sinds RuPaul’s Drag Race de laatste jaren enorm in populariteit is gegroeid, is drag behoorlijk mainstream geworden. Maar waar komt het nou vandaan? Zoals Lady Galore, een behoorlijk oude rot in het vak, me uitlegt: drag komt van ‘dress resembling a girl’ uit de tijd van Shakespeare. Pas in de eerste helft van de twintigste eeuw begon het geassocieerd te worden met de queer gemeenschap ー en werd het illegaal. Terwijl ze veel onbegrip en agressie ondergingen, trokken dragqueens zich terug in het nachtleven. In de jaren 60 waren de leden van de queer-scene het beu. Het bekendste wapenfeit in deze tijd zijn de Stonewall riots: een serie rellen in New York waarbij ー met dragqueens en zwarte transgenders aan de frontlinie ー de community terug vocht tegen discriminatie en geweld. Drag en protest gaan hand in hand.
Deels omdat queer community zichtbaarder is geworden in de maatschappij, deels door de bekendheid van programma’s zoals RuPaul’s Drag Race en De Diva in mij is drag populair geworden. Steeds meer mensen komen erachter dat het niet zomaar de ‘verkeerde’ kleren aantrekken en wat make-up is. Er is behoorlijk wat talent, oefening, kennis en kunde voor nodig. Het is creatieve zelfexpressie die verschillende kunstvormen combineert. En het resultaat mag er zijn: over the top performancekunst, mode, illusie, fantastisch entertainment, enorm grappig, én vaak met een boodschap. Zoals deze fijne lijfspreuk, overbekend bij RuPaul fans: ‘If you can’t love yourself, how in the hell are you going to love someone else?’
Terugdenkend aan Achilles die zich in dameskleren verstopte tussen de koningsdochters op Skyros: kunnen we dit zien als een soort drag avant la lettre? Natuurlijk is dit een kwestie van perspectief, maar één ding kunnen we zeker weten: his heels were killing him.
Wouters Highlight Achilles wordt ontdekt tussen de dochters van Lycomedes van Gerard de Lairesse is onderdeel van de collectie van het Mauritshuis in Den Haag.