GO | NO GO #154: Magic Tricks

Švankmajer, inmiddels op hoge leeftijd, is in 1934 geboren in Praag en heeft daar set and stage design en poppentheater gestudeerd. Tsjechië viel destijds onder een communistische dictatuur die weinig creatieve vrijheid toeliet. Zo kreeg hij 1973-1979 zelf een verbod om films te maken. De staat vond zijn werk iets te rebels worden. Gelukkig heeft hij het filmmaken in vrijere tijden weer opgepakt en maakt sinds 1987 ook langere speelfilms. Voor iemand die een volledig nieuwe wereld voor zijn films bouwt, is het niet vreemd dat hij allerlei objecten zelf wil maken. In ‘The Alchemical Wedding’ bevind je je compleet in Švankmajers universum. Naast zijn films kun je ook sculpturaal werk, collages en tekeningen bekijken. Veel van Švankmajers films kan je gewoon op YouTube vinden, maar wat was het een prikkelende ervaring om ze eens echt groot geprojecteerd in hoge resolutie te kunnen zien! Tot ons bezoek aan EYE leek het alsof we al die tijd oogsterkte min 2 hadden. Kleuren, ruimtelijke effecten, details: in de tentoonstelling lijkt het alsof we zijn wereld opeens opnieuw zien. Let bij het kijken naar zijn films ook naar wat je hoort; eetgeluiden en voetstappen worden vet aangezet en zijn niet helemaal realistisch. Juist daardoor komen zijn films heel diep bij je binnen.

Het is geweldig om zijn films bij elkaar te zien in combinatie met al die vreemde objecten en collages. Maar eerlijk is eerlijk, zijn films raken ons het diepst. Misschien komt het door de snelheid en trefzekerheid. Of door de vreemdheid, niet te vatten met je verstand. Je geeft je er meteen aan over. De tweede film in de tentoonstelling is ‘Historiae Naturae (Suita)’ uit 1967 en een favoriet. Dit vroege werk is een ode aan Rudolf II, een excentrieke Praagse Habsburgse Keizer (1552-1612). Hij was een groot kunstverzamelaar en hield er een grote Wunderkammer op na. Alchemie en astrologie werden aan het hof van Rudolf II als wetenschap beoefend. Zijn hofkunstenaar en eventmanager was de schilder Arcimboldo, een groot voorbeeld voor Švankmajer. Arcimboldo maakte rare portretten opgebouwd uit groentes, fruit, vissen of vlammen. En wat een feesten moet hij georganiseerd hebben! Švankmajer had zich vast thuis gevoeld in deze weelde -weliswaar voor de happy few. In ieder geval meer dan in de alles onderdrukkende communistische dictatuur van Tsjechië. Švankmajers film ‘Historiae Naturae (Suita)’ is een Danse Macabre, een vingervlugge montage van fragmenten met beelden van levende en opgezette dieren. In dit werk worden dood en leven net zolang door elkaar gehusseld tot ze inwisselbaar worden. Dit alles steeds in verrassende ritmes, soms vloeiend, dan weer met horten en stoten, of juist duizelingwekkend snel. Elk hoofdstukje in de film sluit af met een mond die een stukje vlees eet. Alles wordt tot haar vergankelijkheid teruggeworpen. De film eindigt met een schedel die een stukje vlees doorslikt. Deze cynische humor zal nog een tijdje aan je blijven knagen.

De tentoonstelling zelf werkt als Švankmajers Cabinet of Curiosities. Je ziet rare opgezette dieren, gebruikte schoenen met agaatstenen erin verwerkt. Ga ook kijken bij de zaal met ‘tactiele werken’- die hij tijdens zijn filmverbod periode maakte. Hij vindt dat onze cultuur veel te veel door het visuele bepaald wordt en wilt met deze serie onze tastzin opwekken. De oorspronkelijke bedoeling was dat je geblinddoekt de objecten aanraakte en de associaties ging interpreteren. Wij wagen er ons in deze expositie maar niet aan. Wat je ziet zijn reliëfs van gekke stukjes klei met slordige vingerafdrukken, soms vergezeld met stukjes bont, borstels en andere gebruiksvoorwerpen, die ook tot de verbeelding spreken als je er gewoon naar kijkt. Uniek in EYE zijn Švankmajers fetisj-objecten, die hij zelf overigens niet als kunstvoorwerpen ziet. De seksueel geladen sculpturen zien er vies en vlezig uit en de zaaltekst meldt dat Švankmajer er van tijd tot tijd een mengsel van klei, bloed en maismeel overheen giet. De stankoverlast zet hem aan tot bewerking met bijvoorbeeld pek en vuur: ‘Want een fetisj die pijn heeft ervaren is krachtiger en gedrevener om de wereld te veranderen’, aldus Švankmajer. Het zijn duistere, krachtige voodoo-objecten waar je zeker een tijd naar blijft kijken. Maar we zijn blij dat Švankmajer niet onze buurman is.