Het staat hoog op de agenda voor veel musea: ze willen af van het idee dat kunst beleven alleen is weggelegd voor een elitair, hoogopgeleid, wit clubje mensen op leeftijd. Het museum zou namelijk een plek moeten zijn waar iedereen zich thuis kan voelen en zich ook kan herkennen in wat er gepresenteerd wordt – los van leeftijd, afkomst, levensstijl, geslacht, geaardheid of huidskleur. Lijkt ons meer dan logisch. Maar hoe doe je dat dan? Wereldwijd is dit iets waarmee wordt geworsteld en geëxperimenteerd. Het gaat niet alleen over nieuw publiek naar een tentoonstelling krijgen, maar ook om inclusie qua personeel en in het samenwerken met partners, zodat er van binnenuit iets verandert. Alleen dan kan een verhaal werkelijk vanuit verschillende perspectieven worden verteld. Dat laatste besefte het Centraal Museum ook in aanloop naar hun nieuwe tentoonstelling, waarvoor het museum besloot aan de slag te gaan met een nieuwe club stemmen.
GO | NO GO #182: Zien wat niet gezien wordt in het Centraal Museum
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Met deze keer de tentoonstelling ‘MOED: Wat niet gezien wordt’ in het Centraal Museum in Utrecht.
Het museum hoefde niet ver te zoeken, want op de Utrechtse Universiteit is een groep onderzoekers en activisten die bekend staan onder de naam MOED (Museum of Equality and Difference). MOED is een online museum en onderzoeksproject dat zich richt op – de naam zegt het al – de verbeelding van gelijkheid en verschil. Als bezoeker word je door hun projecten aan het denken gezet over historische ongelijkheid en actuele maatschappelijke ontwikkelingen. MOED ging op zoek naar aanknopingspunten in de collectie van het Centraal Museum rond de thema’s slavernij en religie, en vulde aan met bruiklenen om ander licht te werpen op wat de eigen collectie vertelt. Het resultaat: een interessante mix van objecten, waaronder sculptuur, lichtkunst, video, fotografie, textiel en schilderijen. Maar je zult merken dat de boodschap en het verhaal in deze tentoonstelling de boventoon voeren. Het gaat hier echt om food for thought waar je nog even over door zult praten. Het onzichtbare kunstwerk, het verborgen verleden, het verdrongen verhaal, of wat niet altijd gezien of gehoord wordt – je vindt het in deze tentoonstelling.
Bij binnenkomst gaat je aandacht direct naar de film die vertoond wordt, waarin een tekst wordt voorgedragen die ook uitvergroot op de wand staat weergegeven. Het is de speech die Sojourner Truth in 1851 gaf tijdens een vrouwenconventie in Akron Ohio, en die later bekend werd onder de titel ‘Ain’t I a woman?’. Truth was een Amerikaanse activiste die streed voor vrouwenrechten en de afschaffing van slavernij. Tot haar negende was ze eigendom van een Nederlandse slavenhouder in de staat New York. In haar speech, wat overigens een geïmproviseerde voordracht was (!), ging ze krachtig in tegen de gevestigde orde en kwam ze op voor gelijkheid ongeacht huidskleur of geslacht. De titel van haar speech slaat niet alleen op de ongelijkheid tussen man en vrouw, maar ook juist op de verschillende posities van witte en zwarte vrouwen. De voordracht in de film door professor Gloria Wekker geeft letterlijk een stem aan een key figure in de geschiedenis. In de volgende zaal zie je het portret van Truth dat speciaal voor de tentoonstelling werd gemaakt door kunstenaar Iris Kensmil (je weet wel, dit jaar onze vertegenwoordiger op de Biënnale van Venetië). In deze zaal wordt ook het verhaal van de Utrechtse betrokkenheid bij het slavernijverleden verteld. Zo is er een buste en portret te zien van schrijver en hoogleraar Nicolaas Beets, die lange tijd in Utrecht woonde en onder meer bekend is als een van de zeldzame Nederlandse najagers van afschaffing van de slavernij. Net als Sojourner Truth werkte hij voor de National Freedman’s Relief Association, een organisatie die steun bood aan voormalig tot slaaf gemaakten in de Verenigde Staten. En net als Truth gaf hij een historische speech: ‘De bevrijding der slaven’ ー met de kanttekening dat in zijn toespraak een eenzijdig en mannelijk perspectief wordt gegeven, met verwijzingen naar zowel tot slaaf gemaakten en actievoerders als ‘hij’. In de tentoonstelling wordt goed benadrukt dat over het slavernijverleden vaak vanuit eenzijdig perspectief wordt verteld, waarbij Beets wordt voorgesteld als “de welgestelde nobele witte redder” die de “arme zwarte” uit de ketenen heeft bevrijd. MOED laat zien dat er meer stemmen hebben geleid tot de afschaffing van slavernij, en ook hoe de invloed van Truth doorwerkt in hedendaagse kunst. Neem bijvoorbeeld ook de twee werken in textiel en kralen van Patricia Kaersenhout uit de serie ‘Proud Rebels’; geborduurde portretten van hedendaagse feministische anti-racisme activisten. Deze lading feminisme is extra actueel omdat we in 2019 honderd jaar vrouwenkiesrecht in Nederland vieren.
Voordat je in deze tentoonstelling bij de kunstwerken komt, moet je in de eerste zaal wel eerst langs een leestafel met allerhande boeken over gender, feminisme en dekolonisatie – voor als je zin hebt om je eerst eens even grondig in te lezen voordat je de tentoonstelling gaat beleven. Best intimiderend. Desalniettemin bekruipt ons het gevoel dat – als je niet helemaal in dit topic zit – het misschien toch handig is wat meer voorkennis te hebben voordat je deze tentoonstelling bezoekt. Wij hebben daarom onze eigen virtuele versie van de leestafel gemaakt: fris hier je kennis op over wat een piëtaook alweer precies is (vanuit West-Europees perspectief that is), net als over de betekenis van de begrippen abolitionisme en eurocentrisme. En misschien ook over welke sporen van het Nederlands slavernijverleden te ontdekken zijn in het boek Camera Obscura. Nu we toch concrete tips aan het geven zijn: bezoek, als je die gelegenheid hebt, deze expositie vooral ook met iemand samen. Niet alleen voor de gezelligheid, maar vooral zodat je van gedachten kunt wisselen rond de vragen die in de wandteksten worden gesteld of die de kunstwerken bij je oproepen. Dat is uiteindelijk ook wat MOED en het Centraal Museum willen, namelijk mensen aan het denken zetten over maatschappelijke issues die onze aandacht verdienen. Kun je elkaar gelijk overhoren over al het nieuws dat je geleerd hebt.
Zelf bezoeken?
Je zult merken dat deze tentoonstelling op de derde verdieping naadloos overgaat in een andere tijdelijke tentoonstelling van kunstenares Joyce Vlaming, waarmee het Centraal Museum inhoudelijk inzet op dezelfde thematiek. Vlaming kijkt naar schilderijen van de Nederlandse upper class uit de periode toen slavernij nog bestond. Ze geeft onbekende zwarte ‘bijfiguren’ in de werken door middel van fotobewerking een eigen portret, en maakt er een studie van om hun identiteit te achterhalen zodat hun verhaal verteld kan worden. Zeker ook de moeite waard en eye-opening, vonden wij.