Er is een foto van Mark Rothko in zijn atelier in East Hampton waarop de schilder, zittend in een houten tuinstoel, de benen over elkaar geslagen en met een sigaartje in de hand, naar een van zijn schilderijen kijkt. Hij zit met zijn rug naar ons toe, dus we kunnen zijn gezicht niet zien, maar de houding van zijn lichaam en zijn iets geheven hoofd verraden dat hij ontspannen is. Hij is in alle rust zijn werk aan het overpeinzen. Het moet de ideale omstandigheid zijn om een werk van de grillige Amerikaan te bekijken; alleen, zonder rumoer, zo lang je wilt. En dat is meteen een omstandigheid die je maar zelden treft. Want waar je ook een werk van Rothko tegenkomt, er staan vrijwel altijd drommen mensen voor. De enkele keer dat dit niet het geval is, zul je zien dat het licht te fel is, de afstand te groot of de muur te wit. En dat terwijl Rothko (1903 – 1970) zelf buitengewoon strikte ideeën had over de presentatie van zijn grote kleurvlakken. Hij stuurde musea die zijn werken wilden tentoonstellen zelfs brieven met ‘sterk aanbevolen suggesties’, waarin hij adviseerde over de kleur van de muren, de verlichting en de ideale hanghoogte. Voldeed je niet aan dat strenge eisenpakket, dan liep je zomaar de kans dat de schilder zijn werken weer liet verwijderen.
GO | NO GO #185: Een heerlijke stilte in het museum
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Deze week gingen we naar het Stedelijk Museum Schiedam, waar je een uur lang alleen kunt zijn met een schilderij van Mark Rothko.
Rothko was doodsbenauwd dat zijn schilderijen – die volgens hem uiting gaven aan fundamentele menselijke emoties als tragedie, extase en wanhoop – enkel als decoratie zouden worden beschouwd. Hij wilde een ervaring teweegbrengen bij de toeschouwer. Als het even kon een religieuze ervaring. Daarbij streefde hij naar intimiteit, naar een één-op-één ontmoeting tussen kijker en schilderij, waarbij het schilderij de bezoeker als het ware moest ‘omarmen’. Voor zo’n ervaring is de juiste presentatie nodig. En tijd. Die heb je beide in musea meestal niet. We waren dan ook verrukt toen het Stedelijk Museum Schiedam de tentoonstelling Rothko & ik aankondigde. Daar kun je ervaren hoe het is om een uur lang alleen te zijn met een werk van Rothko. Een uur! Het schilderij waar het om gaat is Grey, Orange on Maroon, No. 8 uit 1960, een van de abstracte doeken met grote kleurvlakken waar de Amerikaanse schilder zo bekend mee werd. Normaal gesproken hangt het in Boijmans van Beuningen, maar wegens de tijdelijke sluiting van dat museum is het in Schiedam ondergebracht. En daar mag je het dus in je eentje, in een afgesloten ruimte, bekijken. Voor de hand liggende vraag: hoe is dat?
In de wachtkamer kom je alvast in de stemming. De ruimte is vormgegeven door art director Maarten Spruyt. Hij verfde de wanden in ietwat sombere grijs- en paarstinten. Op de muur staat een kijkvoorschrift: ‘Adem drie keer heel diep in en uit, maak je hoofd leeg en wees in het nu’. Ook de suppoost benadrukt nog eens: ‘…en leg je telefoon echt weg!’. Dit soort regels zijn prettig voor wie behoefte heeft aan sturing, maar klamp je er niet te veel aan vast, want dan leiden ze vooral af. Het werk bevindt zich in de ruimte ernaast. Het is er klein en behoorlijk donker, in het midden staat een massiefhouten kloosterbank waar je op kunt gaan zitten. Jazeker, daar hangt het, het schilderij dat we in Boijmans al zo vaak hebben zien hangen. Maar wat is het gróót! Dat was eerder niet zo opgevallen. En dan die kleuren! Wanneer je vlak voor het werk staat, zie je pas echt goed hoe die zijn opgebouwd. Rothko werkte met hele dunne verfoplossingen die hij laag over laag aanbracht op het doek. Door al die verflagen lijkt het bovenste grijze vlak op de paarse ondergrond haast te zweven en gloeit er licht in. Het oranje rechthoek eronder is feller dan fel. Wat nu ook opvalt, is dat die kleurvlakken – hoewel het tegendeel vaak wordt beweerd – verre van egaal zijn. Zo is de hand van de meester goed zichtbaar in de veeg die onder het oranje vlak uitschiet. Ook elders in het doek doemen kleine vlekjes op. Het is tijd om te gaan zitten.
Eenmaal zittend, juist op enige afstand van de muur, zie je het doek pas echt tot leven komen. De kleuren – die net nog wel duidelijk grijs, oranje en paars waren – veranderen. Ineens komen daar ook azuurblauw en groen tevoorschijn. En waar de rechthoeken net nog keurig op hun plaats bleven, beginnen ze nu langzaam te trillen. Ze dijen uit en krimpen weer in elkaar en de buitenste randen van het doek doen mee, alsof het schilderij zijn eigen grenzen is vergeten. Ahá. Dus dit is het ‘pulseren’, het ‘zinderen’, waar zo vaak over wordt geschreven. Het is hypnotiserend. Inmiddels zijn we alle kijktips vergeten, maar dat geeft niks. Kijkend naar het doek kom je vanzelf tot rust. Hoe langer je staart, hoe meer de contouren van het schilderij lijken te vervagen. De kleuren op het doek smelten samen met het grijs van de muur, eerst het bovenste vlak, dan het onderste. Dat gaat zo door totdat je niets meer ziet. Niets. Wat volgt is een stilte. Een heerlijke stilte waarin niets hoeft en niets ertoe doet. Waarin de buitenwereld even niet lijkt te bestaan en de tijd geen waarde meer heeft. Een religieuze ervaring? Vermoedelijk niet. Maar wel een vorm van meditatie, van diepe concentratie. Een concentratie waarin je, ja toch echt, één wordt met het schilderij. Dat maakt de presentatie in het Stedelijk te Schiedam dus geslaagd. Ook volgens Rothko? Mmm – die zal hier vast támelijk tevreden over zijn geweest.
Zelf bezoeken?
Rothko & ik maakt deel uit van het project ‘Boijmans bij de Buren’. Onder die titel zijn topstukken van Boijmans tot 2022 op zeven locaties in Rotterdam te zien en dus ook in Schiedam. Hier zie je welke werken je nog meer kunt bezichtigen. Wil je meer weten over het werk van Rothko? Lees bijvoorbeeld eens de in 2014 verschenen biografie ‘Mark Rothko’ van Annie Cohen-Solal.