Monique Rodriguez 12 december 2019

GO | NO GO #219: Twee meesters, één blik

Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Deze keer bezochten we de expositie ‘Rembrandt – Velázquez. Nederlandse & Spaanse meesters’ in het Rijksmuseum, Amsterdam.

Caramba! Het Rijksmuseum pakt uit. De “Spaanse Rembrandt” is er neergestreken en begeeft zich in het goede gezelschap van onze eigen grootmeester. Diego Velázquez (1599-1660) en Rembrandt van Rijn (1606-1669), twee van de grootste kunstenaars ever, leefden in exact dezelfde tijd en waren beide erg beroemd. Maar hier komt het: ze hebben elkaar nooit ontmoet! Hoog tijd dus voor deze kennismaking. Niet alleen tussen de twee kunstenaars, maar ook tussen ons en een aantal meesterwerken. Wist je namelijk dat er geen enkel schilderij van Velázquez in Nederlandse museale collecties zit? Speciaal voor deze tentoonstelling zijn zes van zijn werken naar onze hoofdstad overgekomen – een prima goedmakertje. Naast werk van de twee grote kunstenaars, zie je in het Rijksmuseum ook werk van hun tijdgenoten, zoals Zurbarán, Murillo, Ribera, Vermeer, Hals en Saenredam. De tentoonstelling bestaat uit zo’n zestig kunstwerken: een een-tweetje tussen het koude Noorden en het warme Zuiden.

Rembrandt, ‘Zelfportret met baret en gouden ketting’, 1654. Kassel, Museumslandschaft Hessen Kassel, Gemäldegalerie Alte Meister
Rechts: Velázquez, ‘Zelfportret’, ca. 1640. Valencia, Real Academia de Bellas Artes de San Carlos
Rembrandt, ‘Zelfportret met baret en gouden ketting’, 1654. Kassel, Museumslandschaft Hessen Kassel, Gemäldegalerie Alte Meister
Rechts: Velázquez, ‘Zelfportret’, ca. 1640. Valencia, Real Academia de Bellas Artes de San Carlos

Rembrandt en Velázquez scheelden maar zeven jaar in leeftijd, werden bijna even oud, en hadden een voorliefde voor het schilderen van portretten. Desalniettemin waren de twee meesters totaal verschillende types. Velázquez hoorde bij de entourage van het Spaanse koningshuis en was als hofschilder een man met prestige en faam. Rembrandt hield zich juist mijlenver van netwerken en vleierijen, en leefde voor zijn werk. Ze hadden echter wel iets heel belangrijks gemeen in hun werk: ze waren absolute vernieuwers, met een focus op realisme en soms een vleugje rauwheid. De tentoonstelling richt zich op de overeenkomsten tussen de twee schilders, en die van hun tijdgenoten, door ze zij aan zij te tonen. Een vraag dringt zich onherroepelijk op: wie is de beste kunstenaar, Rembrandt of Velázquez?

Zaalopname: 'Rembrandt-Velázquez'. Foto: Olivier Middendorp

De tentoonstellingswanden zijn zo donker geverfd dat de schilderijen van de meesters je als parels aan de muren tegemoet blinken. Door de volumineuze gouden lijsten en de serieuze thema’s (Religie! Rijkdom! Dood!) voel je de waarde en grootsheid van deze meesters meteen: this is a once in a lifetime expo. En het mooie is dat je als toeschouwer zonder enige voorkennis van de meesters en hun context de tentoonstelling kan volgen. De focus ligt namelijk niet op geschiedenis, politiek of chronologie, maar op overeenkomsten en associaties. De schilderijen hangen in paren van twee, soms drie; Nederland versus Spanje. In de bijschriften staat bij elk paar beknopt beschreven wat de werken met elkaar verbindt. Sommige connecties liggen wat meer voor de hand dan andere. De tentoonstelling opent met een paar van de Spanjaard Zurbarán en de Hollander Saenredam, dat tezamen serene religieuze gevoelens verbeeldt. Het vergt wel enige inspanning en religieuze kennis om dit meteen te snappen; op Zurbaráns doek staat een lammetje afgebeeld dat vastgebonden wacht op zijn dood, refererend naar Jezus die aan het kruis genageld wachtte op zijn naderende einde. Op het doek ernaast van Saenredam zien we een sobere Hollandse kerk; hier telt alleen de stem van de afgebeelde spreker op de kansel. Er zijn ook paren waarbij het verbindende element meteen helder is. In de zaal met het thema ‘status’ zien we vier levensgrote portretten, twee van Velázquez en twee van Rembrandt. Alleen vips werden in die tijd op zo’n groot doek vastgelegd en dwongen de toeschouwer zo letterlijk en figuurlijk naar ze op te kijken. Het afgebeelde Spaanse adellijke stel van Velázquez, Doña Antonia de Ipeñarietta en Don Diego del Coral y Arellano, kijkt vervuld van grandeur de zaal in. Ernaast hangt het koopmans-echtpaar van Rembrandt, Marten Soolmans en Oopjen Coppit. Zij ogen wat minder stijf, maar zeker niet minder rijk en ambitieus. Hun ‘kijk mij nou vet zijn’- uitstraling is overduidelijk universeel. Het meest obvious couple in deze expositie wordt gevormd door de twee zelfportretten: links Velázquez, rechts Rembrandt. Qua uiterlijk lijken de mannen misschien niet zo op elkaar. Velázquez met zijn elegante snor versus de aardappelneus van Rembrandt. Maar hun schilderstijl lijkt bijna inwisselbaar. Als je niet beter zou weten, had het zomaar zo kunnen zijn dat Rembrandt het portret van Velázquez had geschilderd en vice versa.

Zaalopname: 'Rembrandt-Velázquez'. Foto: Olivier Middendorp

Deze expositie barst niet alleen uit z’n voegen van grote namen, hij is ook nog eens heel gevarieerd. De vele portretten en religieuze thema’s lossen de verwachting van deze tentoonstelling in. Maar daar blijft het niet bij. Naast de vele portretten is er ook ruimte voor een totaal ander genre: het stilleven. Een aantal indrukwekkende bloemstukken, etenswaren, vazen, karaffen, borden en andere objecten geeft de tentoonstelling een appetijtelijke dimensie. Het schilderplezier straalt af van de kleurrijke bloemstukken van Juan de Arellano en Rachel Ruysch. De Spanjaard vult zijn stilleven met voluptueuze bloemen in prachtige felle kleuren die haast lijken te dansen. De Hollandse variant is wat liever en zachter van kleur; het boeket lijkt met meer nonchalance te zijn samengesteld. Andere stillevens zijn ook heel alledaags, zoals Beker water met roos van Zurbarán en Stilleven met asperges van Adriaen Coorte. Het zijn allebei kleine werken van onbelangrijke dingen die door hun levensechte afbeelding naar een hoger niveau worden getild. Bij het zien van de asperges loopt het water je in de mond – is het seizoen alweer bijna geopend? En dan die zachtroze roos die zo prachtig op een schaal ligt naast de beker! De Spanjaard moet wel een enorme romanticus zijn geweest, om een simpele beker met water aan te kleden met zo’n lieflijke bloem. Naast alle pracht en praal uit deze vervlogen tijden werd er dus ook aandacht besteed aan de gewone dingen des levens. Onder al die glitter en glamour heerste er blijkbaar een hoop (Hollandse?) nuchterheid.

Zelf bezoeken?

Hoe lang doe je er over?
90 minuten
Expert level
Beginners | Gevorderden | Crazy pro
Meer weten

Meer weten | Nog geen genoeg van het duo Rembrandt – Velázquez? Samen met conservator Gregor Weber en kunstkenner Jaap Godrie praat journalist Edwin Winkels in een podcast verder over de connectie tussen de twee grootheden. En voor de royaltywatchers onder ons bekijk je hier de beelden van de opening van de tentoonstelling door Willem Alexander en Felipe VI.

De tentoonstelling ‘Rembrandt-Velázquez. Nederlandse & Spaanse meesters’ is nog t/m 19 januari 2020 te zien in de Philipsvleugel van het Rijksmuseum.

Meer informatie