Het leven van Louise Bourgeois (1911-2010) bestond zeker niet uit enkel rozengeur en maneschijn. De ellende begon al bij haar geboorte; haar vader had na twee dochters zijn zinnen gezet op een zoon. Tot grote teleurstelling van papa Bourgeois bleek Louis echter een Louise te zijn. Deze teleurstelling zetten hij gelukkig gauw om in vaderlijke adoratie: Louise werd daddy’s princess. Haar geliefde vader bleek echter niet voor iedereen zo’n lieverdje te zijn. Hij bleek een langdurige affaire te hebben met de gouvernante van Bourgeois. Dit verraad had niet alleen effect op de relatie tussen vader en moeder, maar beïnvloedde het hele gezin, in het bijzonder de jonge Louise. Zij werd door haar ouders als tussenpersoon gebruikt; haar moeder zette haar in als schild tegen de pijn van het overspel dat haar vader pleegde. Drama all over dus. Deze zwaarte van Bourgeois’ jeugd heeft ze uiteindelijk toch weten om te zetten in iets moois: ze maakte van haar trauma kunst. Een selectie van deze werken, over een tijdsspanne van zestig jaar, is nu te zien in Museum Voorlinden in Wassenaar.
GO | NO GO #223: Bourgeois in balans
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Deze keer waren we in Museum Voorlinden in Wassenaar voor de tentoonstelling ‘Louise Bourgeois — To Unravel a Torment’.
Een regelmatig terugkerend element uit het werk van Louise Bourgeois is de spin. Deze grote, schijnbaar angstaanjagende sculpturen verwijzen naar haar moeder, die overleed toen Bourgeois 21 was. De kunstenaar zag helemaal niets engs in deze dieren, maar vond ze juist slim, bedachtzaam, geduldig, onmisbaar en nuttig. Eigenschappen die ze terugzag in haar moeder, die net als de spin ook een wever was. Samen met Bourgeois’ vader handelde ze in antieke tapijten. Vader kocht de tapijten in, waarnaar moeder ze restaureerde. De kunstenaar maakte in de laatste twee decennia van haar leven een hele reeks spin-sculpturen. Inmiddels vind je ze over de hele wereld, van klein tot reusachtig en uitgevoerd in verschillende materialen. Nog voor je Museum Voorlinden betreedt, ontmoet je Bourgeois’ grootste spin al: Maman (1999). Deze staat als heuse waakhond voor de ingang; een indrukwekkende verschijning. Spinnenpoten kruipen vervolgens als een rode draad door de hele expositie. Zo bestaat het werk I Give Everything Away (2010) uit zes ingekleurde etsen verbeelden mensfiguren, dieren en planten, maar ook abstracte vormen. Wanneer je naar de details in het werk kijkt, zie je hier en daar spinnenpoten of zelfs spinnenrag. Naast de etsen zijn teksten geschreven in een handschrift dat kinderlijk aandoet. De uitspraken vormen samen een afscheidstekst: ‘I give everything away / I distance myself from myself / from what I love most / I leave my home / I leave the nest / I am packing my bags’. Het is ons meteen al duidelijk: het werk van Bourgeois is diep persoonlijk en emotioneel. We zijn klaar voor deze rollercoaster van emoties.
Hoewel de persoonlijke lading voelbaar is in To Unravel a Torment, is het niet alsof we stiekem in het dagboek van Bourgeois haar diepste geheimen lezen. In plaats van een soort therapeutische zelf-heling maakt de kunstenaar haar eigen pijn universeel. Haar werken wekken dan ook gevoelens op, waarin veel mensen een eigen angst, pijn of verdriet kunnen herkennen. De verhalen uit Bourgeois’ jeugd monden af en toe uit in heftige, enigszins lugubere taferelen; haar Cells zijn kooien of kamers die zich begeven op de grens tussen sculptuur en installatie. Bourgeois zegt zelf over deze werken: ‘De cellen vertegenwoordigen verschillende soorten pijn: de fysieke, de emotionele, de psychologische, de mentale en de intellectuele pijn. Maar de vraag is: wanneer wordt emotie fysiek? Wanneer wordt het fysieke emotioneel? Het is een cirkel die steeds weer rond gaat.’ Cell (Choisy) (1990-1993) is binnen deze expositie misschien wel de meest intense van het stel. Uitgevoerd in vlezig-ogend roze marmer is het ouderlijk huis van Bourgeois te zien, geplaatst in een ijzeren rasterwerk. De kleuren zijn grauw, en de guillotine boven het huis maakt het geheel niet veel gezelliger. Het zwevende mes symboliseert het verleden dat door het heden wordt afgesneden. Deze Cell is niet het enige werk wat ons kippenvel geeft (not the good kind). Naast de cel hangt een levenloos lichaam ondersteboven. De sculptuur van donkere stof heet Single I (1996), wat de afzondering van de figuur benadrukt. De verticaliteit van de figuur verwijst naar een poging om te ontsnappen. De combinatie van de twee werken lijken samen een verhaal te vormen, een verhaal waarvan we zelf de connectie moeten leggen. Is de hangende figuur de jonge Bourgeois zelf, die weg is gevlucht uit haar ouderlijk huis?
Het werk kent een poëtische kwaliteit; de gaten mag je zelf invullen.
Naast de verschillende zware werken wordt er echter ook een hele andere kant van Bourgeois — en haar werk — getoond in de tentoonstelling. De enigszins lugubere beelden worden afgewisseld met kwetsbare, fragiele kunstwerken. Het gebruik van metaal laat ze hierbij achterwege. In plaats daarvan kiest de kunstenaar in Ode à L’Oubli (2004) voor textiel. Stof is voor Bourgeois een verbeelding van het lichaam, geheugen, vrouwelijkheid en kwetsbaarheid. Het kunstwerk is een plakboek met collages van stof, en wordt ter gelegenheid van de overzichtstentoonstelling per ‘bladzijde’ ingelijst en naast elkaar gepresenteerd. De collages vormen abstracte patronen in levendige kleuren en teksten in rode letters. Het werk is een ode aan de vergetelheid, waarin Bourgeois speelt met de werking van herinneringen en hun betrouwbaarheid. Het materiaal in combinatie met de patronen doet huiselijk en vertrouwd aan; er lijkt zelfs hier en daar een verdwaalde theedoek ingelijst te zijn. Deze kwetsbare, textiele werken zijn een welkome afwisseling na het duidelijk aanwezige trauma in de metalen installaties. To Unravel a Torment is als een perfect gemixte cocktail, met misschien een tikkie te veel sterke drank, but that’s how we like it.
Zelf bezoeken?
Alleen al het heerlijke Franse accent waarmee ze over haar werk praat, maakt deze korte docu over Bourgeois de moeite waard, en het moment waarop ze de vaas kapot gooit, geeft ons keer op keer kippenvel. De kunstenaar vertelt in deze documentaire over haar beeldend werk en haar jeugd, maar ook Bourgeois’ uitgesproken persoonlijkheid komt onverbloemd in beeld.