Als kind hebben we allemaal wel eens een viltstift opgepakt en een zon getekend. Een kwart cirkel in de bovenhoek van een leeg papier, met vijf á zes rechte strepen die dienstdeden als zonnestralen. Misschien tekende je daaronder vervolgens wel je huis, of je familie, die je dan roze schoenen gaf omdat roze je favoriete kleur was. En blauw of oranje haar, omdat de bruine stift helemaal was uitgedroogd. Een vrij standaard kindertekening natuurlijk, maar stiekem waren we allemaal artiesten in de dop; met lijnen en kleuren gaven we vorm aan onze ideeën, interpretaties en ervaringen. Het is – enigszins versimpeld – precies hetzelfde als wat kunstenaars in de twintigste eeuw gingen doen. Niet langer draaide het binnen de kunst om het zo realistisch mogelijk weergeven van de werkelijkheid; het was expressie wat de klok sloeg. En centraal binnen die expressieve kunst stond de lijn.
GO | NO GO #243: Aan de lijn met Picasso en Matisse
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Onlangs gingen we op bezoek bij het Rijksmuseum Twenthe voor de tentoonstelling ‘Picasso & Matisse: Beauty is a line’.
Het Rijksmuseum Twenthe draagt Pablo Picasso en Henri Matisse aan als de grootmeesters van de lijnenkunst in een duo-tentoonstelling met het Kunstmuseum Pablo Picasso in Münster. Münster kreeg Cy Twombly en Gerhard Richter; Twenthe, Picasso en Matisse. Hoewel familieman Matisse twaalf jaar ouder was dan de bohémien Picasso, hadden de twee meer met elkaar te maken dan je aanvankelijk misschien zou denken. Ze ontmoetten elkaar in 1906, in Picasso’s studio, waarna ze schilderijen uitwisselden en reageerden op elkaars werk. Matisse werd geïnspireerd door de collages van Picasso en zijn kubistische vrienden, terwijl de rondere lijnen die in Picasso’s werk verschenen naar het werk van Matisse verwezen. In deze tentoonstelling worden Henri en Pablo vergezeld door kunstenaars uit de gehele twintigste eeuw, die met lijnen en vormen niet zozeer de wereld om hun heen, maar juist hun gevoelens, ideeën en emoties schilderden.
Erg gelukkig worden wij vooral van de eenvoud van sommige werken in de tentoonstelling. Kunst creëren door middel van slechts een paar lijnen is makkelijker gezegd dan gedaan – maar wanneer het lukt, is het genieten geblazen. Neem bijvoorbeeld Matisses linoleumsnede Naakt met ster uit 1938, waarop we een liggende vrouw zien en één enkele ster aan de hemel. Met slechts de meest noodzakelijke lijnen schetst Matisse zijn beeld. Dit is heel duidelijk; de vrouw heeft een neus, twee ogen en een mond, twee paar armen en benen. Maar tegelijkertijd bestaat ze alleen uit contouren. Er is niets dat deze vrouw substantie geeft (letterlijk en figuurlijk); ze kan elke vrouw ter wereld zijn. Bij Picasso’s Toilet uit 1923 lijkt het haast alsof de kunstenaar simpelweg een papiertje over een klassiek kunstwerk heeft gelegd en zo alle belangrijke lijntjes heeft overgetrokken. Wat overblijft, zijn drie vrouwen en een handspiegel, hun krullende haar en losvallende jurken nog nét te ontwaren dankzij een paar strategisch geplaatste streepjes. Eén van de tentoonstellingszalen wordt volledig ingenomen door Hula van Zoro Feigl, een hedendaags werk. Een lang, geel lint hangt aan het plafond en wordt door een machine eindeloos in de rondte gedraaid, dan de ene kant op, dan weer de andere. Er ontstaan vormen, cirkels en kronkels. Gefascineerd kijk je toe – en dan realiseer je je dat je al minstens vijf minuten naar een rondvliegend stuk stof aan het staren bent. En dat is nou precies de kracht van deze tentoonstelling; er zijn maar een paar simpele lijnen, vormen of bewegingen nodig om ons te boeien.
Het idee van ‘de lijn’ als rode draad – or shall we say rode lijn – door de tentoonstelling komt helaas niet overal even goed uit de verf. Dat komt vooral omdat het een vrij breed begrip is, verspreid over een vrij brede periode – zie de gehele twintigste eeuw maar eens in vijf tentoonstellingszalen te vatten. Naast werken van Picasso en Matisse komt ook moois aan bod van bijvoorbeeld Charley Toorop, Jan Sluijters en Jacoba van Heemskerck. De tentoonstellingsteksten vertellen ons echter vooral veel over de theorie achter ‘de lijn’; we leren hoe theoretici betekenissen en gevoelens toekennen aan verschillende soorten vormen, of hoe ze ook in de ongerepte natuur lijnen ontdekken. Wat daarbij ontbreekt, is iets dat de werken binnen de tentoonstelling met elkaar verbindt. Want wat heeft bijvoorbeeld het figuratieve Dame in avondtoilet van Charley Toorop uit 1923 te maken met de strakke, abstracte lijnen van Ton Verhoefs zestig jaar oudere Holland Festival uit 1988 – behalve de behoefte aan ‘expressie’ die vrijwel iedere twintigste-eeuwse kunstenaar beetnam? Gelukkig zijn er ook genoeg punten waarop het idee van de tentoonstelling wél mooi tot zijn recht komt, bijvoorbeeld bij Picasso’s Stierenserie uit 1945-46. Deze bestaat uit elf lithografieën van een stier, die steeds weer net iets abstracter worden. Picasso begint met een bijna levensecht dier, inclusief slagschaduwen en driepuntsperspectief, maar eindigt met zo’n zeven strepen en een veeg. Alleen het broodnodige blijft over. Het is dezelfde overgang die de kunst in Picasso’s tijd doormaakt; we gaan van een compleet uitgewerkte afbeelding naar een abstracte vorm. Het onderwerp blijft hetzelfde, maar de uitvoering verandert. De lijn, de vorm, de expressie; dat is wat er overblijft.
Zelf bezoeken?
Krijg je na deze tentoonstelling ook zin om wat lijnen op papier te zetten? Dat kan! Het Rijksmuseum Twenthe biedt workshops tekenen, drogenaald etsen en zelfs ‘knippen als Matisse’.
Let op: door maatregelen rondom het corona virus is het museum momenteel gesloten. Deze tentoonstelling is hier online te bekijken.