Herkenning en erkenning. Een trots gevoel als je naar kunstwerken van 400 jaar geleden kijkt en je inbeeldt: dat zouden misschien wel mijn voorouders kunnen zijn. Niet per se een gevoel dat mensen van kleur doorgaans krijgen tijdens een bezoek aan een Nederlands museum. Op tentoongestelde portretten uit de zeventiende eeuw staan namelijk meestal rijke witte mannen en vrouwen. En als er al een zwart persoon is afgebeeld, is het vaak een bediende van de witte elite. Maar het alternatief bestaat zeker wel: oude kunstwerken waarop zwarte Nederlandse waardig zijn afgebeeld, niet als stereotype of in een onderdanige rol. Een aantal van deze schilderijen, etsen en tekeningen is nu te zien in HIER. Zwart in Rembrandts tijd in Museum Het Rembrandthuis. Deze tentoonstelling laat zien dat zwarte mensen al eeuwen aanwezig zijn in onze maatschappij en met aandacht door beroemde oude meesters zijn vereeuwigd.
GO | NO GO #250: Hallo, Rembrandts zwarte buurtgenoten
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Deze keer waren we in Museum Het Rembrandthuis, voor de tentoonstelling ‘HIER. Zwart in Rembrandts tijd’.
In de periode 1630-1660 was er in de omgeving van het Rembrandthuis een Afrikaanse gemeenschap van zo’n honderd mensen. De titel van de expositie is dus extra passend, omdat de gemeenschap juist rondom dit museum woonde. De mannen waren veelal zeelui, de vrouwen verhuurden kamers of waren bedienden in andere huishoudens. En ze stonden dus ook wel eens model voor kunstenaars. In precies die periode zijn veel zwarte mensen levensecht en in verschillende rollen afgebeeld. Hier waren verschillende redenen voor. Zo wilden de kunstenaars in die tijd, Rembrandt voorop, ‘werken naar het leven’; ze wilden de werkelijkheid tonen en dus ook zwarte mensen afbeelden zoals ze er echt uitzagen, niet als typetje. De tweede reden is dat er in deze periode nog geen sprake was van een beeldvorming die bepaald was door de trans-Atlantische slavernij. Slavernij was slechts subtiel te bespeuren in afbeeldingen van Brazilië. Later veranderde het beeld van zwarte mensen in de kunst naar stereotypen (denk bijvoorbeeld aan extreem dikke lippen en billen, zwarte mensen verbeeld als kannibalen) om zo het mensonterende systeem van mensenhandel te legitimeren. Zwarte mensen werden als minderwaardig en beestachtige schepsels afgebeeld; hierdoor geloofde witte mensen dat slavernij juist goed was. In deze tentoonstelling leer je over het hoe en waarom van deze beeldvorming. Maar belangrijker nog: je ziet ook een veel meer empowering beeld van zwarte mensen. Een feest der herkenning voor mensen van kleur en een belangrijke les voor allies.
Geen enkele andere kunstenaar uit de zeventiende eeuw heeft zo vaak en zo gevarieerd zwarte mensen afgebeeld als Rembrandt: minstens twaalf schilderijen, acht schetsen en zes tekeningen. In deze tentoonstelling kom je een aantal etsen van de beste man tegen, die klein maar heel fijn zijn; je volgt zijn zoektocht naar andere manieren om mensen van kleur zo natuurgetrouw mogelijk weer te geven. Geen wonder dus ook dat zijn leerlingen ook veel interesse toonden in deze modellen. Het schilderij Tronie van een jongen met tulband van Gerrit Dou is net het Meisje met de parel van Vermeer, maar dan nog mooier. De jongen heeft dezelfde houding en penetrante blik als Vermeers beroemde meisje. Ook dragen ze beide een soort tulband en natuurlijk een oorbel. Dit werk deed mij dan ook het meest. Als kunstliefhebber heb ik vaak oog in oog gestaan met Vermeers meisje, maar deze jongeman heeft haar plek in mijn hart en hoofd definitief overgenomen. Nooit had ik kunnen denken dat ik een “meisje met de parel” (is het wel een meisje?) zou ontmoeten die op een van m’n kleine neefjes in Suriname lijkt.
Hoewel er op dit moment in de kunstwereld veel onderzoek wordt gedaan naar het identificeren van zwarte modellen, is het helaas (nog) niet gelukt om de mensen op de schilderijen en prenten in deze tentoonstelling te identificeren. Op drie na: Dom Miguel, een controversiële hoogwaardigheidsbekleder uit Soyo (een deel van Congo), en zijn twee bedienden Diego Bemba en Pedro Sunda. De andere zwarte mensen die we zien blijven anoniem. Waarom? Het schilderij van Dom Miguel is een portret, een werk dat speciaal voor hem is gemaakt, de rest zijn tronies of studies van anonieme modellen; deze namen werden doorgaans niet genoteerd, ook niet bij witte modellen. Daarom is het zo fijn dat er in de tentoonstelling ook ruimte is voor hedendaagse kunst, waarbij we wel weten wie afgebeeld zijn. Huidskleur speelt tegenwoordig een totaal andere rol dan in de zeventiende eeuw. Nu zijn het niet meer de portretten en tronies die we door een white gaze zien (omdat alle kunstwerken in die tijd door witte kunstenaars werden gemaakt), maar reflecteren 10 zwarte kunstenaars juist zelf op hun eigen identiteit en geschiedenis. We zien nu het verhaal van beide kanten: van kunstenaar en model. Zo is er het portret van de politieke activiste en antikoloniale denker Hermina Huiswoud, geschilderd door de Surinaamse kunstenaar Iris Kensmil (1970). (De naam Kensmil doet misschien wel een belletje rinkelen: ze was vertegenwoordiger van Nederland op de Biënnale van Venetië in 2019.) De vastberaden blik van Huiswoud en de titel van het werk The New Utopia Begins Here stemmen ons hoopvol voor de toekomst. Nog sterker dan in de zeventiende eeuw geldt namelijk dat mensen van kleur aanwezig en invloedrijk zijn. Hier, toen, en nu.
Zelf bezoeken?
Kan je na je bezoek aan de tentoonstelling geen genoeg krijgen van het onderwerp of wil je alvast een sneak preview? Vanuit je bed kan je nu ook lekker in plaats van Netflixen naar de mini-documentaire over de tentoonstelling kijken.