‘Wilt u dit goed bewaren, c’est toute ma vie’. Met deze woorden vertrouwde kunstenares Charlotte Salomon (1917-1943) haar levenswerk toe aan de arts van het Franse dorp waar zij tijdens de Tweede Wereldoorlog vanuit Berlijn naartoe was gevlucht. Zij werd niet lang daarna, in 1943 in Auschwitz vermoord. Het werk dat ze zorgvuldig verpakt in bewaring gaf, was ook letterlijk haar leven: in 769 gouaches heeft Salomon haar tragische levensverhaal verteld. Het begon in Berlijn als dochter van een Joodse chirurg. Toen ze negen jaar oud was overleed haar moeder, waarna haar vader hertrouwde met Paulinka, een beroemde zangeres. Alfred Wolfsohn, de zangleraar van Paulinka, zou later van grote invloed zijn op Salomons werk. Na de Kristallnacht werd Charlotte uit bescherming voor het opkomende nazisme door haar ouders naar Zuid-Frankrijk gestuurd, waar haar grootouders al een veilige haven hadden gevonden. Daar pleegde haar grootmoeder voor haar ogen zelfmoord en kreeg Charlotte voor het eerst van haar grootvader te horen dat vele andere leden van haar familie, waaronder haar eigen moeder, ook zelf een einde aan hun leven hadden gemaakt. Dit afschuwelijke nieuws dreef Charlotte tot waanzin en ze kreeg de sterke neiging om hun voorbeeld te volgen. Ze besloot: ze ging ofwel een einde aan haar leven maken, of ze moest iets heel krankzinnigs bijzonders ondernemen…
GO | NO GO #261: Een tragisch levensverhaal in 769 tekeningen
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Afgelopen week bezochten we het Joods Historisch Museum in Amsterdam, waar op dit moment de tentoonstelling ‘Charlotte Salomon in close-up’ te zien is.
Alleen diegenen die de diepste ellende meemaken zijn in staat om van hun bestaan iets verhevens te maken, om ‘theater’ te scheppen uit de grondstof die leven heet. Dat is wat zangleraar Wolfsohn haar had geleerd. En zo geschiedde. In amper twee jaar tijd schilderde, schreef en tekende Salomon haar levensverhaal op. Het leek wel alsof ze aanvoelde dat dit haar laatste kans was. In de zomer van 1942 voltooide ze haar kunstwerk Leven? of Theater? Een jaar later werd ze, net getrouwd en zwanger, naar Auschwitz gedeporteerd en vergast. Haar levenswerk had ze gelukkig bij die arts veiliggesteld. Haar vader en stiefmoeder, die als onderduikers in Nederland de oorlog overleefden, vonden het in 1947 terug en schonken het in 1971 aan het Joods Historisch Museum in Amsterdam. Het kunstwerk bestaat uit een totaal van 769 gouaches (waterverftekeningen), inclusief transparante overlegvellen vol teksten en muzikale verwijzingen. Dit beeldverhaal over Salomons jeugd in Berlijn, haar bewondering voor de zangleraar van haar stiefmoeder en haar periode als vluchteling in het zuiden van Frankrijk is nu deels te zien in het Joods Historisch Museum.
Als grote filmliefhebber ging de kleine Salomon in Berlijn zo vaak als ze kon ins Kino. Een deel van het Joods Historisch Museum is voor de gelegenheid dan ook omgetoverd tot een Berlijnse bioscoop uit de jaren 20 en 30 van de vorige eeuw. In die tijd was film een nieuw en spannend medium dat zich razendsnel ontwikkelde. Dat film een ongelooflijk grote invloed heeft gehad op de kunstenares zie je terug in de vele filmreferenties in haar werk. Ook maakte ze veelvuldig gebruik van filmtechnieken om haar levensverhaal uiteen te zetten. In een aantal gouaches schilderde Salomon de gezichten van haar personages in close-up. Doordat ze met haar penseel ‘inzoomde’ op de gezichten van de hoofdrolspelers, legde ze de nadruk op hun emoties die het effect waren van bepaalde gebeurtenissen. Ook maakte ze veelvuldig gebruik van flashbacks. Op die manier kon ze een nieuw personage introduceren in haar beeldverhaal, maar toch de achtergrond van dat personage goed uiteenzetten, zonder het verhaal daadwerkelijk te onderbreken. De op elkaar volgende gouaches doen sterk denken aan film frames, de stilstaande beelden waaruit films zijn opgebouwd; de gouaches die zich in dezelfde ruimte afspelen zou je scènes kunnen noemen. Op haar tekeningen bevestigde Salomon transparante vellen die dezelfde functie hadden als tussentitels in films; tussentitels werden in films gebruikt om het verhaal te verduidelijken en toe te lichten. Salomon gebruikte haar ‘tussentitels’ voor monologen en dialogen van de hoofdrolspelers, verwijzingen naar de bijbehorende muziek en het verhaal van de verteller. Net als bij een goede film, word ik in het genuanceerde en dynamische levensverhaal van Salomon gezogen.
De tekeningen vol intense kleuren waren voor Salomon een manier om te dealen met haar tragische familiegeschiedenis. Haar werk wordt dan ook wel ‘verwerkingskunst’ genoemd. Met haar kleurgebruik laat ze zien hoe ze terugkeek op bepaalde gebeurtenissen uit haar leven. Zo schitteren de gelukkige scènes in een goudgele gloed en zijn de gouaches waarop haar moeder een eerste zelfmoordpoging deed geschilderd in donkerpaarse tinten. De tekeningen waarop ze zelf te zien is voordat ze naar Frankrijk vluchtte, zijn donkergroen. Maar niet alleen haar kleurgebruik veranderde in bepaalde scènes van haar leven. Ook haar manier van tekenen werd steeds losser en minder gedetailleerd. Voelde ze wellicht de tijd dringen? Haar grootmoeder die zelfmoord pleegde door voor Salomons ogen uit het raam te springen, is bijvoorbeeld niet meer dan een vlek in een slordig getekend gat. Een verdrietiger levensverhaal als dat van Charlotte Salomon is haast niet denkbaar. Maar de kracht waarmee zij zichzelf op jonge leeftijd heeft weten te bevrijden uit de zelfmoord-vloek van haar familie is buitengewoon bewonderenswaardig. Alleen dat feit al maakt dat haar werk je naar de keel grijpt.
Zelf bezoeken?
Toen de Nederlandse regisseur Franz Weisz in 1972 voor het eerst kennis maakte met het leven en werk van Salomon, zag hij er meteen een film in. Na jaren van onderzoek en voorbereiding maakt hij de speelfilm Charlotte (1981), in 2012 gevolgd door zijn documentaire over haar met de titel Leven? of Theater?