De anderhalve-meter-samenleving, mondkapjesplicht en quarantaine: wie had negen maanden geleden tijdens het proosten op het nieuwe jaar verwacht dat deze woorden ons in 2020 heel vertrouwd in de oren zouden gaan klinken? Mondkapjes kenden we alleen van de tandarts, en hoe spel je quarantaine nou eigenlijk? Was dat niet alleen in de middeleeuwen een ding? Nog maar kort geleden waarschuwde de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) voor de onbekende ziekte ‘X’. Sinds maart heeft covid-19 de officiële status van een pandemie: een wereldwijde verspreiding van een besmettelijke ziekte. Maar zo’n grootschalige verspreiding van een ziekte is eigenlijk niet iets nieuws.; denk bijvoorbeeld aan het zikavirus, ebola, SARS, de zwarte dood en malaria. De tentoonstelling Besmet! in Museum Boerhaave toont de geschiedenis én toekomst van zulke epidemieën aan de hand van historische en hedendaagse (wetenschappelijke) objecten. Verwacht prototypes van beademingsapparaten naast een eiwitmodel van het coronavirus, maar ook opgezette apen en ratten (you’ve been warned). Fun fact: de tentoonstelling was al gemaakt voor de corona uitbrak! Het museum moest zelfs ook even in quarantaine, wat de kans bood om de expo aan te passen aan het nieuwste virus.
GO | NO GO #268: Pest, pokken en andere pandemieën
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Deze keer bezochten wij Rijksmuseum Boerhaave in Leiden voor de tentoonstelling ‘Besmet!’
Dat epidemieën een positieve keerzijde hebben klinkt misschien raar. Maar naast het vreselijke feit dat zo’n virus voor veel slachtoffers, werklozen en onrust zorgt, kan het tegelijkertijd ook leiden tot meer verbinding met elkaar. Of dat nu komt doordat je boodschappen doet voor je oudere buurvrouw, een rondje met de hond van je neef loopt of omdat je je aan de regels houdt om zo min mogelijk anderen te kunnen besmetten. We zitten nu eenmaal in hetzelfde schuitje en het schept een band dat iedereen wil het virus overwinnen. De tentoonstelling laat niet alleen de wetenschappelijke zoektocht en oplossingen voor virussen zien, maar toont ook de emoties die spelen rondom een uitbraak. De afgelopen maanden waren immers een fikse rollercoaster, van de vele IC-opnamen, mega-uitbraken in Italië en de Verenigde Staten, discriminatie jegens Chinezen en een president die adviseert chloor te drinken. Heads up: chloor staat niét in het rijtje van bestrijdingsmiddelen in de tentoonstelling. Wel vind je er diverse outfits die door de jaren heen zijn gebruikt in de bestrijding tegen virussen, zoals het pestmasker met lange neus (die was dus om herbs in te stoppen) en de pakken die zijn gedragen bij de verzorging van ebola-patiënten.
Al snel lopen we tegen het hedendaagse kunstwerk Plague dress (2018) van Anna Dumitriu aan. Dumitriu is gespecialiseerd in BioArt en maakte een jurk in de stijl van de zeventiende eeuw. De ruwe zijde is geverfd met walnootschillen; vroeger dachten ze dat je met walnoten de pest kon genezen (wij trekken even een notenmixje open). De jurk puilt aan alle kanten uit met gedroogde lavendel, wat destijds de ziekte op afstand zou moeten houden. Op de borst zien we mooie borduursels, die door Dumitriu zijn geïmpregneerd met het DNA van de Yersinia pestis-bacterie – mocht je nog een leuk galgje-woord zoeken – oftewel: de pest. Vrees niet, het DNA komt uit gedode bacteriën, je kunt er dus met een gerust hart dichtbij komen. Verderop is op de wand een tijdlijn gemaakt, van 1600 tot nu, waarmee de evolutie van verschillende behandelmethodes wordt geïllustreerd. Tegenwoordig wordt er wereldwijd in laboratoria gebroed op ingewikkelde chemische vaccins die ons moeten beschermen, maar in de zeventiende eeuw vond je bijvoorbeeld narwaltand terug in de ingrediëntenlijst van je medicijnen. Onze voorouders dachten namelijk dat deze tand van eenhoorns afkomstig was en zou beschermen tegen ziekten. Als je hierbij al denkt huh, what?! – in de achttiende eeuw werd er ook rustig versgemalen addervlees verwerkt in geneesmiddelen. De laatste vitrine is symbolisch leeg gelaten en staat voor de actuele race tegen de klok om een vaccin tegen covid-19 te vinden. Hierdoor beseffen we des te meer dat we momenteel wederom in een pandemie zitten die de geschiedenisboeken in zal gaan.
Rijksmuseum Boerhaave is all about science. De wetenschapsgeschiedenis en laatste stand van zaken zijn dan ook verweven in de tentoonstelling. Maar een medical science-leek als ik knippert drie keer met de ogen bij termen als ‘enzyme-linked immunosorbent assay’ en ‘Simian Immunodeficiency Virus’. En als kinine wordt genoemd in de strijd tegen malaria, ben ik benieuwd wat dat dan precies is. Bij het thema ‘Vaccineren’ zien we verschillende moulages, maar wat dit precies zijn wordt niet uitgelegd. Wij hebben het dus even opgezocht: een afgietsel van een model of driedimensionale kopie. Het zijn een soort wassen beelden van gezichten en ledematen die de symptomen van een virus duidelijk laten zien, bijvoorbeeld een 13-jarig meisje met de mazelen. Niet voor de mensen met een zwakke maag, want lepra en miltvuur zien er niet heel smakelijk uit, kunnen we je vertellen. Maar de opgezette rat, aap en vleerhond heb je dan gelukkig al gehad. Deze dieren zijn al eeuwen dé ziekteverspreiders die virussen van de ene kant naar de andere kant van de wereld brengen, waarbij de vleermuis ook een cruciale rol speelt als drager van covid-19. Vroeger kropen er stiekem ratten op handelsschepen, maar vandaag de dag leven we zo nauw samen met wilde dieren, waardoor de mens nog vatbaarder is. Dat roept de vraag op hoe we de toekomst in moeten gaan richten, en hoe de relatie tussen mens en dier onder druk komt te staan en aan herziening toe is. De tentoonstelling zet jou als bezoeker dan ook wel aan het denken – hoe gaan we verder, gaan we ooit nog wel terug naar ‘normaal’, en moeten we dat überhaupt wel willen? Met deze vragen in mijn achterhoofd loop ik het museum uit, en kijk ik nog even achterom naar de lege vitrine in de tijdlijn. Hopelijk is deze gevuld met een oplossing op het moment dat jij deze tentoonstelling bezoekt.
Zelf bezoeken?
Wil je nu nog meer weten over epidemieën? Bezoek dan (via een livestream) één van de salonlezingen in het najaar. Bijvoorbeeld over ebola, waarin internist-infectioloog Anna Simon vertelt over haar werk in klinieken in Sierra Leone en DRC Congo. Hoe is het om van dichtbij ebola-patiënten mee te maken? En zijn er overeenkomsten met het coronavirus? Ben je benieuwd hoe anderen het huidige coronavirus meemaken? Persoonlijke verhalen, waarbij wetenschappers parallellen trekken met de geschiedenis, kun je in deze podcast beluisteren.