BAM. Even leek er geen corona te zijn. Op 4 augustus was er een enorme ontploffing in de haven van Beiroet, volgens een expert eentje met de kracht van een kleine atoombom. Duizenden mensen raakten gewond, 200 overleden door de ramp. Door de explosie raakten ook enorm veel gebouwen beschadigd en ontstond er een krater van ongeveer 124 meter breed. Beiroet zal er nooit meer hetzelfde uitzien. Deze recente gebeurtenis in Libanon is een (behoorlijk extreem) voorbeeld hoe het landschap in het Midden-Oosten zich ontwikkelt. Gelukkig zijn er ook meer positieve veranderingen in de geschiedenis geweest. Zo is de enorme piramide van Cheops in Gizeh het laatste antieke wereldwonder dat daar al meer dan 4500 jaar het landschap siert. En sinds 2007 staat het hoogste gebouw van de wereld in Dubai: de 829,8 meter hoge Burj Khalifa-wolkenkrabber. De tentoonstelling Trembling Landscapes in EYE Filmmuseum neemt je mee op reis door de verschillende soorten landschappen in het Midden-Oosten, verbeeld door elf Arabische film- en videokunstenaars, waaronder twee duo’s. Omdat de kunstenaars zelf niet konden reizen, kwam de inrichting van de tentoonstelling wat anders tot stand dan normaal: van Zoom naar zaal!
GO | NO GO #276: Elf reizen door het Midden-Oosten
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Deze keer waren we in EYE Filmmuseum voor de tentoonstelling ‘Trembling Landscapes’.
Toegegeven, mijn beeld van ‘het’ Midden-Oosten is behoorlijk gekleurd door de media. Aan de ene kant zijn er de documentaires die de serene woestijnen in beeld brengen (denk de stem van David Attenborough er zelf even bij). Aan de andere kant is er het nieuws dat de gevolgen van oorlogen uitzendt: ingestorte gebouwen, grote kraters door explosies, de strakke opstelling van militaire kampen. Trembling Landscapes brengt hierin voor mensen zoals ik de broodnodige nuance: het Midden-Oosten bestaat niet enkel uit decors voor docu’s en drama, en is ook zeker geen enkelvoud. Op totaal uiteenlopende en persoonlijke manieren worden de landschappen in dit deel van de wereld verkend als dragers van geschiedenis en betekenis. Ook bewijst deze tentoonstelling hoe identiteit en landschap onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Je bent wáár je bent.
In de tweede tentoonstellingsruimte wordt een grote projectie getoond van Sewing Borders (2017) van de Libanese Mohamad Hafeda. De film vertelt de verhalen van inwoners van Beiroet met verschillende etnische achtergronden. Het zijn persoonlijke vertellingen over buitensluiting en gedwongen migratie. Terwijl ze praten, gaan hun handen over landkaarten en vullen ze deze kaarten aan met pennen, markers en ook met naald en draad. De grenzen die zo duidelijk op de kaart staan aangegeven, blijken helemaal niet zo evident te zijn. Grenzen zijn sowieso historisch veranderlijk, maar ze blijken ook voor de mensen in Hafeda’s video anders te lopen dan op de kaarten. Om het nog iets dichterbij te laten komen: de kaarten uit de film zijn ook te bewonderen in de expositie. Verschillende persoonlijke verhalen zoals deze lopen als een rode draad door Trembling Landscapes. Maar niet alles straalt zo’n kalme reflectie uit als Sewing Borders: de video-installatie Homesick van Hrair Sarkissian voelt als een mokerslag, vrij letterlijk. In deze video slaat de kunstenaar met een enorme hamer een model van een huis kapot. Zijn gezicht vertoont veel agressie, maar er zit wat meer achter. Dit valt op zijn plek als je erachter komt dat het miniatuurgebouw dat hij met de grond aan het gelijkmaken is, zijn ouderlijk huis voorstelt. Het huis waar zijn ouders nog steeds in wonen. Wat betekent deze daad van agressie jegens een plek vol herinneringen?
De manier waarop de elf kunstenaars met hun onderwerp, hun landschap, zijn omgegaan loopt enorm uiteen. Heba Y. Amin nam als uitgangspunt voor The Earth is an Imperfect Ellipsoid (2016) het elfde-eeuwse reisverslag ‘het Boek van Wegen en Koninkrijken’ (Kitab al-Masalik wa’l-Mamalik) van de Andalusische Al-Bakri. Deze historicus heeft de beschreven reis overigens zelf nooit ondernomen, maar met een stapel visa is dat Heba Y. Amin wél gelukt. Ze neemt ons mee op deze tocht door de eeuwenoude tekst gepaard te laten gaan met een reeks van haar eigen foto’s. Hiermee levert ze commentaar op maatschappelijke thema’s die eeuwenoud zijn, zoals het vrouwelijk lichaam als lustobject. Een andere aanpak heeft de dromerige film Al Araba al Madfuna (2013). Wael Shawky neemt ons mee in de wereld van de folklore, maar vertelt ons niet alleen een verhaal, hij laat het zien. Op een enorm scherm zien we een stad die vol staat met onwerkelijke torens die eerder fictie dan werkelijkheid lijken (de vraag of deze gebouwen ‘echt’ zijn blijkt vaak te worden gesteld). Hier zien we kinderen die zowel acteurs in, als voordragers zijn van fantasierijke vertellingen van de schrijver Mohamed Mustagab, zoals dat over een tovenares die een reeks ruiters verleidt, en vervolgens vermoordt. De stemmen die de verhalen vertellen zijn alleen wel heel volwassen voor deze kleine acteurs. De omgeving, de verhalen, de kinderen, de stemmen; je belandt helemaal in de vervreemdende fantasie van schrijver en kunstenaar. Daar tegenover staat de haast zakelijke manier van omgaan met het thema in de serie litho’s Trembling Landscapes (2016) van Ali Cherri, waar de tentoonstelling ook zijn titel aan te danken heeft. De luchtfoto’s tonen landschappen vanaf grote hoogte en lijken zo objectief te zijn. Tegelijkertijd ogen de werken fragiel door de fijne en onregelmatige breuklijnen, alsof er een wankele balans is die zó voorbij kan zijn.
Zelf bezoeken?
EYE Filmmuseum heeft een uitgebreid programma rond Trembling Landscapes, waaronder documentaire Reel Bad Arabs: How Hollywood Vilifies a People, over hoe Hollywood door het gebruik van stereotypen een schadelijk beeld schetst van ‘de Arabier.’ Zaal al volgeboekt? Gelukkig is deze documentaire ook online te zien.