Vrijwel iedereen heeft in zijn leven weleens gehoord van de toren van Babel, maar hoe zat dat nou ook alweer? Het oorspronkelijke bijbelverhaal gaat over de leider van de stad Babel die een toren besloot te bouwen die tot de hemel zou reiken. God vond het echter een ijdel plan en verstoorde daarom de bouw door het volk van Babel te verspreiden over de wereld en ze allemaal een andere taal te laten spreken. De mensen begrepen elkaar niet meer en er ontstond verdeeldheid – samenwerking was niet langer meer mogelijk. Door de jaren heen hebben makers van verschillende disciplines hun eigen draai aan het verhaal van de toren gegeven. Pieter Bruegel I schilderde in 1560 De toren van Babel, Alejandro González Iñárritu (je kent hem van The Revenant) maakte de film Babel, en nu kunnen we een nieuwe interpretatie aan dit rijtje toevoegen. Kunstenaar Victor Sonna maakte namelijk zijn eigen toren van Babel, die in eerste instantie niks weg lijkt te hebben van de toren die je in de klassieke schilderkunst ziet. Maar duik je dieper in het verhaal, dan zullen de verbanden al snel zichtbaar worden. Het werk – een 25 meter hoge installatie – heet 152 en is te zien in de tentoonstelling 1525 in het Van Abbemuseum in Eindhoven.
GO | NO GO #280: De toren van Babel in ketens
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Deze keer gingen we op bezoek bij het Van Abbemuseum voor de tentoonstelling ‘1525’.
Victor Sonna (1977) is geboren in Kameroen en kwam op 19-jarige leeftijd naar Nederland. Wat hem hier al vrij snel opviel, is dat het slavernijverleden in Nederland een meer besproken onderwerp is dan in Afrika. Sterker nog, in Afrika heeft Sonna zelf niet eerder stilgestaan bij het thema, zo vertelde hij in een interview. Pas toen hij in 2015 in New Orleans in een antiekwinkel stuitte op een paar ketenen, werd hij met zijn neus op de geschiedenis gedrukt. Het nummer 152 dat erin staat gegraveerd, maakte hem duidelijk dat dit niet zomaar ketenen waren. Het ontketende een gevoel bij de kunstenaar om meer over de trans-Atlantische slavernij, die voor het eerst in 1525 plaatsvond, te weten te komen. En zo begon zijn ontdekkingsreis door het slavernijverleden. Figuurlijk, maar ook letterlijk: hij kocht de boeien in New Orleans en reisde vervolgens door Ghana en Suriname om op onderzoek uit te gaan.
Net zoals Sonna’s onderzoeksreis begon met de aankoop van de ketenen, begint ook onze ‘reis’ door de tentoonstelling bij deze ketenen. Het is het eerste object in de tentoonstelling dat je ziet, en heeft naast een kleine introductietekst aan de muur de ereplek. Niet per toeval, want daar waar het tot Sonna even moest doordringen dat dit de ketenen van een tot slaafgemaakte waren, worden wij er direct mee geconfronteerd. Het is een trieste realisatie dat de persoon die deze ketenen droeg enkel een nummer waardig was in de ogen van zijn slavendrijver. Naar dat nummer heeft Sonna zijn indrukwekkende ‘toren van Babel’ vernoemd: 152. De tentoonstelling vindt plaats in en rondom deze installatie, die in het trappenhuis van het museum te zien is. Naast deze toren maakte Sonna ook zes korte films, als documentatie van zijn reizen. Sommige films hangen in de toren, anderen krijgen meer aandacht doordat ze in een aparte ruimte vertoond worden. Eén daarvan is STARLIGHT, starry night. Op een soort voyeuristische wijze kijken we naar vrouwen op een markt in Ghana. Voyeuristisch, omdat de film is opgenomen kijkend door een raam. De vrouwen go about their daily business, lopen van A naar B, en dragen de aankopen die ze zojuist hebben gemaakt op hun hoofd. Ontzettend knap en ongelofelijk: één vrouw loopt zelfs met een naaimachine op haar hoofd (ik loop na 5 minuten in de Zumba les al te puffen)! Maar waarom zien we dit? Wat wil Sonna hiermee zeggen? Hoe staan deze vrouwen in de huidige tijd in relatie met een verleden van slavernij? Het is jammer dat een stukje context hierbij ontbreekt, wat met meerdere films in deze tentoonstelling het geval is. Een film waar de boodschap echter wel heel duidelijk binnenkomt, is Return to Paradise. Beelden van de kerkers waar de tot slaafgemaakten verbleven flitsen voorbij. We zien een bordje boven een deur dat leest ‘door of no return’: het is de uitgang die leidt naar het punt waarvandaan de schepen vertrekken. De mensen die deze ruimte betraden, kwamen niet meer terug. Tegelijkertijd laat Sonna middels een split screen zien hoe hij de ketenen die hij heeft gekocht overhandigt aan mensen die hij aldaar (het is niet helemaal duidelijk of dit in Suriname of Ghana is opgenomen) op straat spreekt. We zien aan de uitdrukking op hun gezicht dat ze niet altijd begrijpen wat ze vasthouden. En dan zien we die uitdrukking veranderen op het moment dat Sonna het ze uitlegt. We kunnen niet horen wat deze mensen zeggen, maar hun ongemak is luid en duidelijk.
Om Sonna’s kijk op het slavernijverleden te begrijpen, moeten we soms wat dieper in de stof duiken. Letterlijk, in dit geval. De basis van de werken die in Sonna’s toren hangen zijn gobelins: decoratieve wandtapijten waarop kleurrijke historische taferelen zijn afgebeeld die niets laten zien van de destijds heersende slavernij. Denk aan een 19de-eeuwse jachtscène, of een picknick in de natuur. Sonna bewerkte deze stoffen met bleekmiddel en hars, zodat hij ze uiteindelijk een nieuwe vorm kon geven. Dit deed hij door objecten die hij tijdens zijn reizen verzamelde erin te verwerken, objecten die gerelateerd zijn aan het slavernijverleden. Het resultaat: gobelins die hun kleur compleet zijn verloren, met daarin gedrukt de vorm van een handboei, of een oud Afrikaans masker. We horen Sonna bijna zeggen: ‘In your face’. Het zijn twee werelden die de kunstenaar in elkaar verweeft, zoals dat in realiteit ook is geweest. Daarnaast heeft Sonna zijn werken zo gemaakt, dat ze van twee kanten te bekijken zijn. Dit deed hij bewust: volgens de kunstenaar heeft elke geschiedenis twee kanten. En dat laat hij ook weer zien in zijn werk Muur van verzoening, die bestaat uit 52 zeefdrukramen met daarop historische verbeeldingen van slavernij. De ruimte waarin het werk staat is wit, net zoals de zeefdrukramen dat ook zijn. Hierdoor zie je de afbeeldingen in deze ruimte haast niet. Gaat er echter iemand achter staan, wordt het plaatje zichtbaar, voor zowel jou, als degene achter het werk. De boodschap? We hebben elkaar nodig om te ‘zien’ en elkaars standpunten te snappen. Of het nou gaat over Black Lives Matter, de Zwarte Pieten-discussie, of over het slavernijverleden; met polarisatie ga je elkaar niet begrijpen, en zo komt die toren nooit af.