Wonden in de vorm van vagina’s, Jezus met schaamhaar, een behaarde Maria Magdalena en een piemelboom. Het zijn niet de beelden die ik zou verwachten in een tentoonstelling met middeleeuwse kunst. Zo juicy had ik het tijdperk van monniken, manuscripten en Mariabeelden nog nooit gezien! De tentoonstelling Body Language in Museum Het Catharijneconvent verkent de betekenissen van het lichaam in de middeleeuwen; van borsten midden op de borstkas tot een non die piemels van een boompje plukt. Wat doen al die expliciete en soms wat merkwaardige voorstellingen in religieuze kunst?
Tamar
Van Riessen
17 november 2020
GO | NO GO #282: De niet-zo-preutse middeleeuwen
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Deze keer reisden we af naar Museum Catharijneconvent voor de tentoonstelling ‘Body Language’.
'Penisboom' in Roman de la Rose, 14e eeuw. Collectie Bibliothèque nationale de France.
'Maria Magdalena als wildevrouw', Zwaben, 1490-1500, Suermondt-Ludwig-Museum
Het lichaam, van onder andere Jezus en Maria, ging een belangrijke rol ging spelen in laatmiddeleeuwse kunst, van pak ‘m beet 1300 tot 1500 na Christus. Dit had te maken met een nieuwe visie op het christelijke geloof. Waar Jezus eerst als goddelijk werd gezien, ontstaat er in de twaalfde eeuw een behoefte om belangrijke christelijke figuren als mens te zien. Volgens de populaire boeken van de Franse monnik Bernardus van Clairvaux (1090-1153) was Jezus een man van vlees en bloed, net als wij. Klinkt logisch, maar in de middeleeuwen was dit een totaal nieuw gedachtegoed. Door Jezus af te beelden met tanden, schaam- en okselhaar konden gelovigen dus zijn menselijkheid zien en Jezus’ lijdensweg en hun geloof veel intenser beleven. En door Maria’s borst op een ongewone plek te plaatsen, zoals in haar hand of nek, stond niet haar sexiness centraal, maar haar moederschap. De 76 markante kunstwerken in de tentoonstelling, van schilderijen, sculpturen tot middeleeuwse boeken vertellen verhalen aan de hand van het lichaam die the medieval man juist diende te interpreteren; aan ons de taak om hun body language te verkennen.
'Maria geeft melk aan Bernadus van Clairvaux', Vlaanderen, 1480. Collectie Het Grand Curtius
Als je denkt alles gezien te hebben, then you’re in for a treat. Een hoogtepunt van Body Language zijn de wonderborsten van Maria, dé Maria, moeder van Christus. Op meerdere kunstwerken zie je Maria lactans, ook wel bekend als de voedende Maria; zij heeft een ontblote borst waar een krachtige en zeer lange straal melk uit spuit. Die straal gaat meestal richting de mond of ogen van een heilige die haar melk proeft. Hoe weird en ongepast dat nu lijkt, was dit in de middeleeuwen een bekend beeld. Volgens legendes zou de moedermelk van Maria een genezende werking hebben. Dit was het geval bij Bernardus van Clairvaux – ja, dezelfde Bernardus als net. Hij had zo vaak Ave Maria gezongen dat hij enorm droge lippen had gekregen. Dat is pas toewijding. Maria, diep geraakt door Bernardus’ fanatisme (en mogelijk ook door zijn zangtalent), spoot wat moedermelk richting zijn mond, waardoor zijn droge en gebarsten lippen weer herstelden. Borstvoeding next level, the remix.
'Christus als man van smarten' (detail), Geertgen tot Sint Jans, 1480-1490. Collectie Museum Catharijneconvent, foto Marco Sweering
'De zijdewond van Christus als vagina', Vlaanderen en Frankrijk, 1405 -1413. Oxford, Bodleian Library.
Bij het zien van een middeleeuwse piemelboom kreeg ik een glimlach op mijn gezicht en rode wangetjes tegelijkertijd. Een kloosterzuster plukt namelijk zonder blikken of blozen enkele penissen uit een boompje en stopt ze in haar mandje. Kon dit in de middeleeuwen? Blijkbaar hadden die oude monniken een behoorlijk dirty gevoel voor humor. Wat deze voorstelling uit de Roman de Rose betekent is niet bekend, maar het verhaal zou met lust en bedrog te maken hebben. En als je eenmaal een geslachtsdeel hebt gezien in deze tentoonstelling, denk je ze overal in te herkennen: op enkele afbeeldingen uit getijdenboeken staan toch gewoon vagina’s verbeeld? Misschien was dat toch mijn dirty mind talking, want het blijken de zijdewonden van Jezus te zijn. De vorm – ze lijken echt op vagina’s – is betekenisvol: de lijdensweg en dood van Christus werden namelijk gezien als een wedergeboorte. De tentoonstelling draagt met de selectie kunstwerken een belangrijke les uit: wat voor ons merkwaardig is, hoeft niet te gelden voor de tijd waarin deze kunst werd gemaakt. Waar wij harige heiligen, heilige genitaliën en heiligen zonder hoofd vreemd, ongemakkelijk of zelfs gruwelijk kunnen vinden, hadden al deze beelden een specifieke functie en boodschap die de gelovige middeleeuwer begreep. Body Language probeert je daarom open te laten staan voor het perspectief van anderen, in dit geval de middeleeuwer. En wat blijkt: de middeleeuwen waren helemaal niet zo preuts als je misschien zou denken.
Zelf bezoeken?
Hoe lang doe je er over?
60 minuten
Expert level
Beginners |
Gevorderden |
Crazy pro
Meer weten
Heb je nog niet genoeg gehad van harige Maria Magdalena’s en wonderlijke wonden? Zo lang de tentoonstelling loopt zijn er verschillende lezingen en rondleidingen te volgen over dit fascinerende onderwerp.