De titel van de tentoonstelling From what will we reassemble ourselves is een poëtische voorbode van de fragmenten die je in Framer Framed zult zien. Het gevoel bekruipt je meteen dat deze zin een reactie is op een destructieve gebeurtenis. Je hoeft tenslotte alleen de stukken van jezelf bij elkaar te rapen als je eerst door iets bent gebroken. De titel komt uit een gedicht van de Bosnische auteur Jozefina Dautbegoviç; het gedicht is in de hal vóór de tentoonstelling op de muur geprojecteerd. Het gaat inderdaad over afgebrokkelde levens, die uiteen zijn gevallen door een tezamen beleefde traumatische gebeurtenis. De fragmenten in de tentoonstelling zijn namelijk allemaal herinneringen aan de Val van Srebrenica en de voorgaande burgeroorlog van Bosnië. Na het uiteenvallen van de Republiek van Joegoslavië in 1992 verzetten Serviërs zich tegen de onafhankelijkheid van Bosnië-Herzegovina. Een gruwelijke oorlog die uitmondde in een genocide van zo’n 7000 Bosnische moslims tijdens de Val van Srebrenica in 1995.
GO | NO GO #283: Het geheugenpaleis van Srebrenica
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Deze keer waren we in Framer Framed in Amsterdam voor de tentoonstelling ‘From what will we reassemble ourselves’.
In deze tentoonstelling beantwoordt een internationale groep van zes hedendaagse kunstenaars, een architect en een onderzoeksteam de vraag uit de titel door fragmenten samen te puzzelen die 25 jaar na de genocide zijn overgebleven. De tentoonstelling bestaat uit een gangenstelsel waar de kunstenaars hun bijdrage tonen, en een open ruimte achterin waar de onderzoekers hun bevindingen hebben uitgestald. Pas wanneer je al die perspectieven hebt verzameld, kan misschien gesproken worden van een representatieve totaalherinnering aan het geweld. Een bezoek aan deze expositie is geen lichte kost, maar blijft je des te langer bij.
De verschillende stukjes van de tentoonstelling vormen samen geen complete puzzel, maar een verzameling van persoonlijke beelden en ideeën. Die sluiten niet naadloos op elkaar aan, maar zijn een weergave van hoe herinneringen vaak fragmentarisch en heel individueel zijn. En omdat de tentoonstelling geen vaste wandelroute dicteert, ontdekt iedere bezoeker deze puzzel vanaf een ander beginpunt. Ik koos een klein gangetje helemaal links in de hoek. Daardoor kwam ik als eerste bij het gedeelte waar je vanuit het perspectief van de Dutchbatters kennismaakt met de overlevenden van de genocide. Hun blik op de lokale bevolking was niet altijd even woke. In een video die tentoonstellingsmaker Anna Dascoviç uit de archieven heeft gevist, zie je hoe de militairen trainen voor hun missie in Bosnië. Daarbij speelt de helft van militairen de rol van de lokale bevolking. Ze nemen hierbij een nogal eenzijdige, simpele vertolking aan, van een barbaars volk waar niet mee te communiceren valt. Vooroordelen die de militairen al hadden, lijken hierdoor alleen maar te worden versterkt. Naast de video van militaire oefeningen zien we in dit onderzoeksgedeelte foto’s van de lokale bevolking in Bosnië-Herzegovina in de jaren 1992-1995 en militaire kaarten. Via kleine doorgangen beland ik vanuit het onderzoeksgedeelte in een hele andere realiteit. Hier hebben kunstenaars middels kunst manieren gevonden om het leed een plek en uiting te geven. Een werk dat hard binnenkomt is de video-installatie Transferred Memories – Embodied Documents (2014) van Ana Hoffner. Twee vrouwelijke vertellers laten de verhalen horen van vrouwen die gevangen waren in concentratiekampen in Bosnië-Herzegovina. Ze spreken over beelden die ze hebben gezien van gruweldaden alsof ze deze zelf hebben beleefd en hoe dit geweld lichamelijk moet hebben gevoeld. De beschrijvingen kruipen tot onder je huid; je kunt je misschien zelfs heel even voorstellen hoe deze pijn gevoeld moet hebben. Het idee van lichaam als vat van herinneringen aan oorlogsgeweld wordt door Selma Selman in Superpositional Intersectionalism (2020) op een geheel andere manier benaderd. Ze beschouwt het lichaam alleen maar als materie, waaruit alles in onze wereld is opgebouwd. De lichamen die zij tekent lijken heel fluide, alsof ze zomaar kunnen ontbinden en opnieuw kunnen verbinden in een hele andere vorm. Zo neutraliseert ze de materie; een lichaam dat geweld heeft meegemaakt bestaat uit dezelfde materie als een lichaam dat geweld aandoet. Dit egaliseert de verhoudingen en op deze manier verliezen de gewelddadigers de macht over het aangedane lichaam.
De tentoonstellingsopbouw is heel verrassend en draagt bij aan de ontluikende ervaring van deze tentoonstelling. Gebogen wanden, uitstekende hoeken, smalle wandelgangen: de architectuur onthult nog niets van de kunstwerken en projecten. De architect Arna Maçkiç is geïnspireerd op monumenten die tussen 1960 en 1980 in het voormalige Joegoslavië werden opgetrokken door toenmalig leider Tito om de Tweede Wereldoorlog te herdenken. Bekijk via deze link deze opmerkelijke monumenten die wat weg hebben van wat ik me voorstel bij buitenaardse woonhuizen. Abstracte oorlogsmonumenten staan symbool voor onnoemelijk veel leed en verhalen van oorlogen, maar omdat ze een universele boodschap moeten uitdragen, worden de kleinere verhalen hier vaak niet in opgenomen. De tentoonstellingsopbouw lijkt op de gekke gebouwtjes van Tito, behalve dat in dit geval de muren worden opengebroken en persoonlijke ervaringen door de scheuren naar buiten sijpelen. De gang waardoor je loopt in het beeldende kunst-gedeelte van de tentoonstelling onthult achter iedere opening en holte een nieuw perspectief op de Val van Srebrenica. Alsof je je door een geheugenpaleis navigeert waarin de verschillende herinneringen zijn opgeslagen. Het zorgt voor een besef van al het individuele leed dat achter herdenking verscholen ligt. Je zult na deze tentoonstelling nooit meer alleen een groot monumentaal herdenkingsmonument kunnen zien, maar je ook altijd de achterliggende gangen van verborgen herinneringen.
Zelf bezoeken?
Vind jij ook dat je te weinig weet over de Genocide in Srebrenica? Luister (net als ik) eens naar de podcast De Val van Srebrenica van de NPO Radio 1/NTR. Hier worden de gebeurtenissen van 6 juli tot 13 juli 1995 heel uitgebreid naverteld. Maar wees je daarbij wel bewust van de Nederlandse blik op de gebeurtenissen; deze tentoonstelling levert daarvoor dan weer een mooi alternatief.