Terwijl ik op het bezoekersbankje in Living Forgiving Remembering zit, kijk ik gehypnotiseerd naar de filmbeelden waarop een man – de ijzerhandelaar Nazhad – met grijze, stoffige handen stukken metaal opraapt in Noord-Irak. Bij elk object, soms zichtbaar door oorlogsgeweld vervormd, soms nog helemaal intact, kan hij precies vertellen bij welk wapen het ooit had gehoord en in welk land het was geproduceerd. Ik hang aan zijn lippen. Rechts van mij speelt zich tegelijkertijd een video af waarin de, inmiddels tot stukken metaal omgesmolten, wapenonderdelen stap voor stap bij elkaar werden gevoegd tot een gigantische kerkklok. Kijkend naar The Bell Project van de Koerdische kunstenaar Hiwa K. (1975) word je overvallen door een ongemakkelijk gevoel. De wapenonderdelen zijn de spil van Nazhads bestaan. Hoe anders had zijn leven eruit gezien als deze niet waren achtergebleven na de gevoerde oorlogen in Irak? Ik word afgeleid door een straal zonlicht die door het glas-in-loodraam de kerk binnen valt. Het moeten allebei monnikenwerkjes zijn geweest, denk ik: het verfijnde ijzer- en glaswerk in het kerkraam en de massieve Bell van Hiwa K. En dat allemaal in de naam van kunst: we hebben er maar wat voor over. Anderhalve dag na mijn bezoek maakt onze minister-president bekend dat musea wederom hun deuren moeten sluiten vanwege oplopende coronabesmettingen, terwijl de Kalverstraat op volle toeren mag blijven draaien en sportscholen wél open mogen blijven als ‘mentale uitlaatklep’.Tot zover ons culturele besef, verzuchtten we in De Kunstmeisjes-groepsapp. Het besluit liet in ieder geval zien dat we het nog lang niet eens zijn over de vraag: ‘Wat is het belang van kunst?’
GO | NO GO #289: Leef, vergeef, herinner en kijk kunst
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Deze keer bezochten we de tentoonstelling ‘Living Forgiving Remembering’, die nu in De Kerk in Arnhem te zien is.
In de tentoonstelling Living Forgiving Remembering gebruiken kunstenaars uit verschillende landen kunst om culturele, politieke en maatschappelijke tegenstellingen te overbruggen. Hun werk prikkelt je om na te denken over hoe de conflicten die wij dagelijks op het nieuws zien worden ervaren door degenen die er middenin staan. Vaak nemen de kunstenaars een persoonlijke ervaring als uitgangspunt om een groter verhaal te vertellen. Zo reist de Nederlands-Israëlische Guy Königstein (1982) voor zijn werk Welcome Back met een paar jeugdvrienden terug naar hun geboortestreek Galilea. Hij geeft ze de opdracht om een welkomstceremonie te organiseren voor de verdreven Palestijnse bewoners in het geval dat zij terug zouden keren naar hun dorp. We luisteren naar hun verhitte gesprekken, terwijl ze op witte plastic stoelen bespreken wat de juiste benadering is. ‘What does it mean to welcome a nation into yours?’ Als toeschouwer word je overwhelmed door hun openheid en twijfels. ‘Where do we go? Are we going to live side by side?’ vraagt een vrouw met een kindje in een draagzak. In Living Forgiving Remembering worden harde scheidslijnen tussen goed en slecht in conflicten bevraagd met een flinke dosis menselijkheid. De kunstenaars onderzoeken welke rol zíj kunnen spelen in een wereld waarin polarisatie en verdeeldheid de boventoon voeren. In deze tentoonstelling sta je daarom meermaals oog in oog met de de meest bloedige conflicten die de wereld tot nu toe heeft gekend. Van de Vietnamoorlog tot mensenrechtenschendingen tijdens Chileense demonstraties, in deze tentoonstelling word je geconfronteerd met de bladzijden van onze geschiedenis die je misschien liever overslaat. Maar juist door deze onderwerpen tot uiting te laten komen in hun werk, nodigen de kunstenaars je uit om na te denken over hoe wij hier als mensen mee om gaan. Hoe herinneren wij? Hoe komen wij tot verzoening? Wat verbindt ons?
Onze ervaringen zijn uniek, dat weten we allemaal. En dus ook de manieren waarop wij een verhaal vertellen. Alleen gebruiken we daar meestal niet al te veel tools voor. Onze stem is denk ik de meest voor de hand liggende optie. Als je een enthousiaste verteller bent gaat dit misschien – bewust of onbewust – gepaard met wat wilde handgebaren, maar veel gekker zal het niet worden. In deze tentoonstelling laten de kunstenaars zien dat er een veel grotere range aan mogelijkheden bestaat om een verhaal over te brengen. De Zuid-Afrikaanse kunstenares Buhlebezwe Siwani maakt bijvoorbeeld gebruik van groene Sunlight-zeep, een goedkope zeep die wordt gebruikt voor huishoudelijke taken en door mensen die fysiek zware arbeid moeten verrichten maar zich geen douchecrème kunnen veroorloven. Voor haar installatie Yimbasa Yelizwe (‘Familiewapen’) heeft ze afgietsels van zichzelf overgoten met de zeegroene substantie die is opgedroogd. De drie afgietsels lijken een soort ritueel uit te voeren; we zien trommels en dansende houdingen. Overgoten door de zeep helpt de kunstenaar ze als het ware seksistische vooroordelen over zwarte vrouwen en hun koloniale trauma van zich af te boenen en zodoende te kunnen helen. In het werk van Lungiswa Gqunta (1990) symboliseren luciferstokjes de licht-ontvlambare situatie in het hedendaagse Zuid-Afrika, waar voor de inwoners van de townships weinig is veranderd sinds racisme wettelijk is verboden. De behuizing in deze wijken wordt ironisch genoeg vaak ‘matchbox’ genoemd. In haar videowerk Feet under Fire zien we voeten met daaronder schoonmaakborstels gebonden waarvan de haren zijn vervangen door luciferstokjes. Ze vegen langzaam heen en weer over een ontvlambare ondergrond, waarbij ze deze zachtjes aanraken, nét niet hard genoeg om ze te ontsteken. Ondanks het ontbreken van vlammen kan je niet om het brandende verlangen naar échte gelijkheid heen. Ook in het Yougoslavia Project van Lana Mesić (1987) draagt het opmerkelijke materiaal bij aan het overbrengen van het verhaal van de kunstenaar. De verschillende soorten geweren in haar werk zijn opgebouwd uit honderden gekleurde Lego-blokjes. Ze verwijst hiermee naar de alledaagse momenten tijdens een conflictsituatie waar de geschiedenisboeken niet over schrijven. Als klein meisje zette ze in de schuilkelder in Kroatië Kalasnjikov-geweren in elkaar met Lego-blokjes. Als kind groeide ze op met het idee dat je je moest wapenen tegen de vijand en goed in je oren moest knopen wie dat was. De verloren kinderlijke onschuld van de Lego-blokjes raakt een gevoelige snaar. In de berichtgeving over conflicten worden kinderen nauwelijks tot niet genoemd. Hoe ervaren zij een conflict? Wat is in hun ogen het verschil tussen goed en slecht?
De titel van de tentoonstelling bestaat – heel bescheiden – uit drie woorden. De deelnemende kunstenaars laten zien dat dit geen vastomlijnde begrippen zijn, maar tot nadenken aanzettende, soms confronterende, soms bitterzoete concepten zijn die ze samen met de toeschouwer mogen verkennen. Veel werk gaat over de vraag over hoe wij als mens leven (‘Living’) tijdens of na een conflict, en hoe wij ons dit herinneren (‘Remembering’). ‘Forgiving’ lijkt in de eerste kunstwerken van de tentoonstelling nog niet aan de orde. Zo wekken de foto’s van de Chileense kunstenaar Voluspa Jarpa (1971) eerder een gevoel van resistance op. De foto’s van afdrukken van rubberen kogels in boombasten zijn in your face en luguber, en zijn een aanklacht tegen het politiegeweld tegen protesterende demonstranten. Naast de fotowand zien we in dit werk (‘The Blindness Archives’) anatomische modellen van ogen in glazen kubusjes. Voluspa Jarpa maakte hier 460 exemplaren van, verwijzend naar het opvallend hoge aantal demonstranten die een of twee ogen verloren nadat ze geraakt waren door een rubberen kogel. Een gevoel van machteloosheid en frustratie overvalt me. Pas in het allerlaatste werk in de tentoonstelling maken we kennis met het concept ‘Forgiving’. Lana Mesic, de kunstenaar van de Lego-Kalasnjikovs, reisde voor haar project The Anatomy of Forgiveness af naar Rwanda. Twintig jaar na de bloederige genocide zocht ze contact met de vermeende ‘daders’ en ‘slachtoffers’, die soms nog geen 68 stappen bij elkaar vandaan woonden. Ze bracht dader en slachtoffer bij elkaar en vroeg hen te laten zien hoe vergeving er volgens hen uit ziet. Vergis je niet, in haar foto’s zien we geen lachende Hollywood forgiveness. In Rwanda is vergeving een pure noodzakelijkheid om door te kunnen gaan met het leven. De afwezigheid van lachende mensen leert ons de vele gezichten van ‘Forgiveness’. Net als de foto’s van Mesic zijn veel andere werken uit deze tentoonstelling ontzettend gelaagd en overspoelen ze je met een heleboel vragen. Ik raad dan ook aan om, nu het weer mag, ruim de tijd te nemen om de tentoonstelling te bezoeken (dubbele tijdsloten, please!). Wanneer je de tentoonstelling verlaat zou het kunnen dat het je ietwat duizelt na al die verhalen. Mijn tweede tip is dus: wacht even af. Gaandeweg zul je merken dat je de kunstwerken die de meeste indruk op je hebben gemaakt je niet alleen bijblijven, maar ook uitnodigen om ze thuis, online, nog eens op te zoeken. Zo kun je nog eens rustig nadenken over de vragen die de kunstenaars aan jou als toeschouwer stelden en, natuurlijk, wat volgens jou het belang van kunst is (I’m looking at you, Mark).
Zelf bezoeken?
Kan kritische kunst daadwerkelijk leiden tot maatschappelijke verandering? In de documentaire White Cube van Renzo Martens, die dit jaar in première is gegaan op IDFA, lijkt de kunstenaar een behoorlijk controversieel antwoord te hebben gevonden op deze vraag. Kaartjes voor het documentairefestival vind je hier.