De zee heeft net als vele andere zaken in het leven twee kanten. Een schone en een woeste. Zo bracht de zee brood op de plank voor Belgische vissers aan het begin van de twintigste eeuw. Maar diezelfde zee was er ook toe in staat om het leven van de vissers stormachtig vroeg te beëindigen. Voor hun achtergebleven kroost was er geen vangnet. Prins Albert van België stichtte daarom in 1906 het internaat ‘Koninklijke Werk IBIS’ in het Belgische Bredene. De school bood opvang en een maritieme opleiding voor weeskinderen van Belgische vissers. Zo werd een nieuwe generatie vissers opgeleid en klaargestoomd voor het leven. Dit internaat bestaat nu nog steeds en biedt zijn pupillen, tussen de zes en zestien jaar, nog steeds een maritieme opleiding. Al zijn tegenwoordig de kinderen niet meer exclusief afkomstig uit vissersgezinnen, maar zijn ze wel getekend door een complex verleden. De gelauwerde Belgische fotograaf Stephan Vanfleteren (1969) portretteerde in 2016 deze nieuwe generatie ‘zeemannen’ in levensgrote zwart-wit foto’s, nu te zien in de tentoonstelling Engelen van de Zee in Het Scheepvaartmuseum.
GO | NO GO #291: Zeemannen in de dop
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Afgelopen week bezochten we Het Scheepvaartmuseum in Amsterdam, waar op dit moment de tentoonstelling ‘Engelen van de Zee’ te zien is.
Vanfleteren, die door de lezers van De Morgen onlangs werd gekozen tot ‘de grootste Belgische kunstenaar van deze eeuw’, woont al bijna tien jaar aan de Belgische kust en heeft vaker de zee als thema in zijn werk genomen. Tijdens zijn onderzoek naar het leven van de cadetten werd hij getroffen door pasfoto’s van leerlingen in het vroegere stamboek van het internaat, waar alle IBIS-kinderen stonden ingeschreven. Nadat hun haar werd afgeschoren, werd er een foto gemaakt en kregen de jongens een persoonlijk stamnummer. De leerling werd vanaf nu niet langer aangesproken met zijn naam, maar met zijn nummer. In het originele stamboek, dat ook te zien is in de tentoonstelling, zijn leerlingen opgenomen vanaf de opening van het internaat in 1906 tot 1924. Alles werd nauwkeurig bijgehouden: de fysieke kenmerken, de maandelijkse weging en meting en de behaalde diploma’s. Ook al zijn de foto’s rechttoe rechtaan, toch raakte Vanfleteren ontroerd door de beelden van de wezen en vond er zijn inspiratie.
Al zijn de foto’s van Vanfleteren pas vier jaar geleden gemaakt, toch waan je je in vervlogen tijden. Alleen sommige voornamen die op de tekstbordjes bij de foto’s worden vermeld verraden dat het hier gaat om kinderen uit de 21e eeuw. Geen Piet, Jan of Willem, maar namen als Gregory, Tziano en Gianni. Vanfleteren portretteerde ze in daglicht, in een standaardpositie en in zwart-wit. De uniformen die de jongens van nu dragen zijn min of meer hetzelfde als die van vroeger en uiterst fotogeniek. Zo zijn alle 108 leerlingen gekleed in hun witte matrozenpak of donkere overjas met glimmende ankerknopen. Je ziet de jongens van de oude pasfoto’s weerspiegeld in de jongens van nu. Dat werkt zeer verbindend, omdat het je doet beseffen dat (jonge) mensen tegelijkertijd kwetsbaar en krachtig zijn, ongeacht de tijd waarin ze leven. In de tentoonstelling is daar mooi op ingespeeld: een originele pasfoto uit het stamboek hangt recht tegenover een portret van het jongste jongetje uit Vanfleterens werk. Ze kijken elkaar recht in de ogen aan en maken verbinding. Ook al is het internaat inmiddels veel minder hard en streng dan vroeger, de jongens nu gewoon in stapelbedden slapen in plaats van in hangmatten en hun hoofden niet meer worden kaalgeschoren, de foto’s onthullen toch de kwetsbaarheid van jongeren met een moeilijke achtergrond.
Doordat de achtergrond waartegen de cadetten zijn geportretteerd neutraal is en ze dezelfde uniformen dragen, komt de persoonlijkheid van de jongens extra naar voren. In de kleine details zitten juist de grote verschillen. Hoe dragen ze hun uniform en pet? Kijken ze in of naast de camera? Wat zegt hun lichaamstaal? Zo zien we Milan die met zijn handen achter zijn rug brutaal en zelfverzekerd in de lens kijkt. Een jongen die zijn mannetje staat en voor niets en niemand bang lijkt. Maar dan Sean, die zijn tanden bloot lacht en daarmee een enorm fietsenrek blootgeeft. Deze jongen draagt dan wel een uniform, maar we zien hier duidelijk nog een kind. Of de stoere Sammy die als een volleerd filmster stoer de lens in kijkt met zijn nonchalante houding. De kleine Nikita die stevig zijn vuistjes balt waardoor het lijkt alsof hij het spannend vindt om te poseren. Hoe langer je naar de schijnbaar uniforme portretten kijkt, hoe meer je ziet en ontdekt over de jongens. Doordat er niks over ze bekend wordt gemaakt behalve hun voornaam kunnen we onze fantasie de vrije loop laten. We zien krachtige kinderen die vertrouwen hebben in een betere toekomst. Ze geven ons hoop, deze engelen van de zee.
Zelf bezoeken?
Ben je nieuwsgierig naar hoe het er vroeger aan toeging op het internaat? Kijk dan de film ‘Cadetten van de Zee’ van Charles Abel. In 1952 werd deze film gemaakt over het dagelijkse leven op IBIS.