Wat is kunst? De meeste kunstenaars en (vooral) kunsthistorici en -critici kunnen uren volmaken als je hen deze vraag stelt. Tegenwoordig lijken de mogelijkheden eindeloos van wat er allemaal onder de noemer ‘kunst’ kan vallen, vroeger was alles stukken simpeler. Ten minste, als het draait om wat kunst nu precies zou moeten zijn. Voor de zestiende-eeuwse schilder, architect en biograaf van kunstenaars Giorgio Vasari (1511-1574) was het kraakhelder: alleen schilderen, beeldhouwen en architectuur kunnen we rekenen onder de kunsten. Die vallen vervolgens weer samen onder het kopje disegno, het ontwerp. Kraakhelder, geen speld tussen te krijgen. Met het vaststellen wat nou precies kunst was deed de Italiaanse theoreticus ook nog wat anders. Tussen neus en lippen door werd ook ‘de kunstenaar’ gedefinieerd, een beroepsgroep was geboren. Honderden jaren stelde deze groep geen grote vragen aan de klassieke definitie van kunst, tot de twintigste eeuw: Pablo Picasso (1881-1973), Meret Oppenheim (1913-1985), Marcel Duchamp (1887-1968) en Judy Chicago (1939) zijn voorbeelden van kunstenaars die het begrip van kunst voorgoed hebben veranderd. Natuurlijk zijn dit niet de enigen die hebben gespeeld met dit vraagstuk; nog een kunstenaar die speelde met wat kunst is (of kan zijn) is de Amerikaan Bruce Nauman (1941).
GO | NO GO #311: Kunst? Kunst!
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Deze keer waren we in Stedelijk Museum Amsterdam voor de tentoonstelling ‘Bruce Nauman’.
Naumans carrière kenmerkt zich door, nou, eigenlijk bijna alles wel. Installaties, videokunst, performances en neon, maar ook beeldhouwen, tekenkunst en prenten behoren tot het grote oeuvre van de kunstenaar. De mens staat vaak centraal, met haar of zijn emoties. Naumans kunstwerken roepen vaak diepe emoties op, zonder dat hij een specifieke positie inneemt over de boodschap ervan. Van belang voor hem zijn verschillende lagen van betekenis die een kunstwerk kan hebben, en die kunnen voor iedereen weer anders zijn. Ook stelt hij vragen bij wat het kunstenaarschap betekent, waarbij hij tot een geweldige conclusie kwam: “If I was an artist, and I was in the studio, then whatever I was doing in the studio must be art.” Hierbij komt Nauman zo ongeveer uit bij de rondredenering: ‘een kunstenaar is iemand die kunst maakt, en kunst is iets dat gemaakt wordt door een kunstenaar,’ eentje die ik zelf nog wel eens wil gebruiken. Een overzicht van wat Bruce Nauman tot kunst heeft verheven laat het Stedelijk Museum in Amsterdam nu zien. De indeling is thematisch (chronologie kennen we nu wel), waarbij onder andere het menselijk lichaam, de kunstenaar, en taal en betekenis aan bod komen. Het bijzondere van al de werken in de tentoonstelling is dat je er niet alleen maar naar kijkt, ze gaan stuk voor stuk een persoonlijke dialoog aan. Het gaat niet alleen over het visuele, het gaat om emoties en welke vragen het bij de kijker oproept. Of misschien beter geformuleerd in de woorden van Nauman zelf: “Art became more of an activity and less of a product.”
Bruce Nauman geeft een ode aan de niet traditionele materialen. Olieverf, marmer, baksteen: het zijn Vasari’s vertrouwde materialen, en juist die zie je niet in deze tentoonstelling. Neem beton, een materiaal dat vooral bekend is van grote bouwprojecten. Bruce Nauman gebruikt dit echter als sculpturaal materiaal in A Cast of the Space Under My Chair (1965-68). Hierbij wordt niet alleen een vrij saai materiaal gebruikt voor een beeldhouwwerk, ook wordt de leegte (de ruimte onder de stoel) in een massieve, ondoordringbare jas gegoten. Over tegenstellingen gesproken. Maar Nauman doet ook lichter werk, en dat doet hij letterlijk met neon. Het gebruik van neon was toen de kunstenaar ermee begon te werken voornamelijk bekend van om aandacht schreeuwende lichtreclames (Las Vegas, baby). Het commerciële – en misschien zelfs goedkope en smaakloze – materiaal wordt door hem ingezet om vragen te stellen aan de kijker, en dat zijn niet de makkelijkste. The True Artist Helps the World by Revealing Mystic Truths (1967) bestaat uit deze woorden in blauw en rood neon, die in een krul zijn weergegeven. Er ontstaat een komisch soort interactie tussen werk en kijker, die laatste moet het hoofd in een paar onnatuurlijke houdingen bewegen om de krullerige letters goed te kunnen lezen. Gelukkig zien de meeste mensen het bordje ernaast pas na deze museale pilates. Kitscherig neonlicht, mystieke waarheden, het lijken grote tegenstrijdigheden. En dan nog iets: ben ík het er wel mee eens? De kijker staat niet alleen centraal voor de betekenis van de kunst van Nauman, de kijker zélf kan kunst zijn. Bij Going Around the Corner Piece with Live and Taped Monitors (1970) nemen camera’s live beelden op van de bezoeker die om een lange muur kan lopen, die bezoeker wordt meteen uitgezonden op monitors die tegen die muur staan. Iedereen kan Naumans muze zijn.
Bruce Nauman geeft een ode aan niet traditionele onderwerpen. De bijbel, de mythologie, het stilleven ー je bent hiervoor in het Stedelijk sowieso een beetje aan het verkeerde adres, maar Naumans onderwerpen verrassen zelfs in een omgeving met alleen moderne kunst. De clown, wie is er niet bang van geweest? De figuur heeft veel associaties: kinderfeestjes, McDonald’s, het circus, noem maar op. Nauman lijkt het meer te zoeken in de hoek van Stephen Kings It (1986). Clown Torture (1987) bestaat uit verschillende beeldschermen en projecties in een donkere ruimte die clowns laten zien, maar niet zoals je verwacht. Er zijn vier verschillende hoofdrolspelers, gevangen in een constante herhaling van ‘grappen.’ Zo’n emmer op het hoofd van een clown is namelijk leuk de eerste keer, doet weinig meer de derde keer dat je het ziet, en verandert na een tijd in deze ruimte in een gevoel van afgrijzen en van medelijden. Dat gevoel ook uitgeschakeld kan worden bij het zien van de toch wel intiemste activiteit van de mens bewijst Bruce Nauman ook. Het enorme Seven Figures (1985) is een werk in neon waarin zeven figuren seks hebben. Porno in het museum, en nog wel in vrolijke kleuren. Door de manier waarop de verschillende onderdelen van het kunstwerk oplichten en weer uitdoven lijkt het alsof de figuren een puur mechanische reeks aan bewegingen uitvoeren. Het harde licht van de buizen helpt daarbij ook niet echt mee om in the mood te komen. Nauman zet in ieder geval aan het denken. Niet alleen over wat porno in een museum doet, ook zet dit kunstwerk aan het denken over de porno buiten de muren van het museum. Waarin zit het verschil tussen kunst en porno? Eigenlijk zet bijna elk object in de tentoonstelling wel toe tot denkwerk, en dat is denk ik precies zijn bedoeling. The true artist helps the world.
Zelf bezoeken?
Het gebeurt vaker dat kunstenaars met elkaar trouwen, zo was Nauman getrouwd met de kunstenaar Susan Rothenberg (1945-2020). Jammer genoeg is ze niet heel bekend bij een breed publiek, want haar indrukwekkende, expressieve werken laten een constante zoektocht naar de balans tussen figuratie en abstractie zien. Een deel van haar oeuvre is in het MoMA te zien (mét filmpjes!).