Op het plein voor het Agnietenklooster, waar het Centraal Museum in Utrecht is gevestigd, wordt het herfst. De oranje, gele en bruine bladeren dwarrelen van de bomen. Sommige langzaam, andere opgezweept door de wind, alsof ze snelle passen van een zwierige dans uitvoeren. Met samengeknepen ogen tuur ik er doorheen, en zie plots de contouren van een ruim acht meter hoge bloem die met dezelfde wiegende bewegingen lijkt mee te dansen. Verdeeld over vier manshoge ramen aan de buitenkant van het museum is het werk Fix the Variable, Exclude the Accidental, Eliminate the Impure, Unravel the Tangled, Discover the Unknown (2021) van Persijn Broersen & Margit Lukács te zien. De botanist Carl Linnaeus classificeerde in de achttiende eeuw de uitheemse plantencollectie van George Clifford, Amsterdamse bankier en directeur van de VOC, in een dik boek vol gedetailleerde, maar ook geïdealiseerde tekeningen. Persijn Broersen en Margit Lukács brengen een aantal van deze planten tot leven in hun werk, waarin deze eerst met voorzichtige, en later woeste, krachtige bewegingen uit hun keurslijf proberen te breken. Als een onheilspellende, mythische poortwachter begroet de bloem de bezoekers bij de ingang van de tentoonstelling De botanische revolutie.
GO | NO GO #325: De toekomst is groen
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Deze keer bezochten we de tentoonstelling ‘De Botanische Revolutie’, die nu in het Centraal Museum in Utrecht te zien is.
De tentoonstelling observeert, bestudeert en ontleedt een universeel concept – de tuin – in soms bekende en soms verrassende contexten. Als paradijs, een toevluchtsoord in onze dromen, maar ook als plek waar de natuur wordt bedwongen, en waar je je even kan terugtrekken, mits je het voorrecht hebt om er een te bezitten. De grote variëteit aan kunstwerken laat zien dat de tuin al eeuwen tot de verbeelding spreekt. In De botanische revolutie beginnen we onze reis op een Perzisch tapijt. Het exemplaar in de tentoonstelling dateert dan wel uit de vroege twintigste eeuw, maar de traditie van de archetype Perzische paradijstuin vol bloemen, vogels en met een vierkante ommuring ontstond al in 540 voor Christus. Pas tweeduizend jaar later zien we de eerste Europese schilderijen van het paradijs, zoals die van Meester van Paulus en Barnabas uit 1550-1560, met als hoofdgasten Adam en Eva. De tentoonstelling laat deze diepgewortelde beeldtraditie naadloos overlopen in het heden, met een prachtige selectie aan hedendaagse kunst. Hierdoor druppelen urgente thema’s als de klimaatcrisis, ecologische vluchtelingen en de Nederlandse koloniale erfenis langzaam door de schijnbaar onschuldige gedaante van een tuin. Wie goed kijkt, ziet dat er achter de sluier van het paradijs een luide vraag om radicale verandering schuilt.
De paradijstuin in oude kunst heeft een behoorlijk opgesmukt uiterlijk, maar verderop in de tentoonstelling zie je juist kleine, subtielere verwijzingen naar de natuur. Juist in die werken zit vaak een krachtige of kwetsbare boodschap verstopt, maar je moet er soms wat aandachtiger voor kijken. Het werk My Sister Eva (2004) lijkt in eerste instantie een gewoon familiekiekje, maar de kunstenaar Yael Bartana liet zich hiervoor inspireren door propagandafoto’s van Joodse pioniers die rond de jaren 30 naar Palestina trokken. Het geportretteerde meisje op de foto kijkt je speels aan, terwijl ze in een druipende appel bijt. De kunstenaar wil geen ideeën opleggen, maar je aanzetten tot discussie over de situatie in haar geboorteland. Soms zet kunst net de deur op een kier die dichtgeslagen lijkt door het gewicht van het gespreksonderwerp, waardoor we toch kunnen blijven praten. Ook in het werk van Joost van der Laan schuilt de kracht in het subtiele. Op de print staat tegen een zwarte achtergrond alleen een sober naamkaartje dat vaak naast bloemen in de aarde geprikt wordt, met daarop het handgeschreven het woord: “Wallflower”. Het werk is een tweeluik, en naast het prikkertje wordt een film getoond waarin geschrokken kinderen en voeten in het gras elkaar afwisselen. De beelden van de kinderen komen uit het documentaireprogramma Scared Straight, waarin de makers pubers op het maatschappelijk rechte pad proberen te houden door ze met misdadigers uit een Amerikaanse gevangenis in gesprek te laten gaan. Een muurbloempje is onze benaming voor een zacht, verlegen iemand, maar waarom is dat iets negatiefs? Hoe kijken we als maatschappij naar zulke eigenschappen?
De dreiging van de onomkeerbare temperatuurstijging die ons boven het hoofd hangt zonder radicaal politiek ingrijpen, dat nog steeds te weinig gebeurt, is ons allen bekend. Dat natuur en de politiek allesbehalve vreemden van elkaar zijn, of, zouden moeten zijn, klinkt dan ook luid door de zalen van De botanische revolutie. De foto’s van Henk Wildschut raken deze relatie verfijnd aan. In het vluchtelingenkamp in Calais fotografeerde hij de geïmproviseerde tuinen in de jungle van tenten. Hij vond er verschillende exemplaren, de een bestaand uit een aangeharkt stuk grond tussen blauwe waterflessen, de ander uit slechts één bloeiende roos in een metalen blik. De geïmproviseerde tuinen zijn niet bedoeld om groente te kweken, maar bieden soelaas, zelfs in de meest onmenselijke omstandigheden. Het is een schrijnend beeld, in de wetenschap dat mensen die het minste bijdragen aan de klimaatcrisis, het meeste last hebben van de opwarming van de aarde, met ontelbare ontheemden tot gevolg. De kunstenaar Lungiswa Gqunta legt ook een pijnlijke relatie tussen natuur en politiek bloot, maar doet niet aan fluwelen handschoentjes. Met honderden in scherven gebroken frisdankflesjes maakte ze een knalgroen grasveld dat zich uitstrekt over een lichte ruimte in het Centraal Museum. In plaats van een rustige plek waar je je kan terugtrekken, heeft dit grasveld een scherp en ontvlambaar karakter. De flesjes doen denken als Molotov-cocktails, een “goedkoop” wapen dat tijdens protesten tegen de hardnekkige ongelijkheid in Zuid-Afrika wordt gebruikt. In de township waar Gqunta opgroeide zijn weinig tuinen te vinden, het is een luxe voor de bevoorrechtten; de schaduwkant van het paradijs is dat het slechts voor enkelen toegankelijk is. Vragen doemen op over de toekomst van de natuur, wanneer er steeds meer gebieden onbewoonbaar worden, en steeds meer mensen ontheemd raken. Voor wie zijn plekken waar planten nog groeien in de toekomst toegankelijk? Al zijn het kleine stappen, als we blijven vragen, luisteren, en handelen naar de aarde, is het misschien niet te laat. Anders kunnen we haar flora straks slechts nog zien zoals het kunstwerk van Andrea Büttner in de tentoonstelling: een massieve steen met daarop een dun laagje mos, een plant die ruim 400 miljoen (!) jaar oud is. De medewerkers worden geacht het zachte groen te verzorgen. De natuur is verstild en geconserveerd voor de museumbezoeker, als iets uit een vervlogen tijd.
Zelf bezoeken?
De Nederlandse regering is gestopt met investeren in fossiele brandstoffen in het buitenland, na jarenlang actievoeren van mensen die, net als kunstenaars, hun stem gebruiken om de urgentie van het probleem aankaarten. Daarom geen kunsttip hier, maar een aanmoedigende film. Tomorrow is een documentaire waarin Franse filmmakers op zoek gaan naar groene ondernemingen van mensen zoals jij en ik, die een manier hebben bedacht om met kleinschalige en creatieve initiatieven een grote verandering ten opzichte van het klimaatprobleem hebben bedacht. De film laat zien dat kleine handelingen meetellen, en vervangt hopelijk de soms verlammende toekomst angst met een goede appetite for change.