Een donker gebouw torent hoog boven ons uit. In het verdwijnende licht van de ondergaande zon is de enorme zwerm vleermuizen goed zichtbaar. Ze lijken zich klaar te maken voor de jacht. Onbewust doe ik toch een stapje achteruit, ook al kijk ik slechts naar een foto. Is dit het griezelige slot van Graaf Dracula en zijn vrienden? De titel van de foto verraadt dat we veel dichterbij huis zijn: Children of the Night (Sint-Janskathedraal ‘s-Hertogenbosch) (2019). Wie wel houdt van een duistere sfeer kan zich in Nederland prima uitleven. De Sint-Janskathedraal beklimmen, een Halloween party crashen, of festivals als de Fantasy Fair in Haarzuilens bezoeken, dat jaarlijks een half miljoen bezoekers trekt. People love the dark side. Ook de mensen van Design Museum Den Bosch. Daar is nu een hele tentoonstelling gewijd aan de liefde voor de duisternis: Goth – designing darkness. De term ‘goth’ verwijst niet alleen naar de gothic subcultuur, maar naar een begrip dat meer dan twee eeuwen oud is. Goth is een spannende sfeer, het donkere onbekende, zowel in onszelf als in de wereld. In het Designmuseum zie je hoe dit gevoel kunstenaars op allerlei gebieden heeft geïnspireerd: van architecten tot modeontwerpers, van achttiende- eeuwse schilders tot punkmusici uit de jaren 1980. Niet eerder zag je zoveel verschillende vormen van ‘duisternis’ bij elkaar.
GO | NO GO #329: Hello darkness, my old friend
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Deze keer bezochten we het Design Museum Den Bosch voor de tentoonstelling ‘GOTH – designing darkness’.
De oorsprong van de term goth is afgeleid van de gotische bouwstijl uit de twaalfde tot zestiende eeuw. Hoge plafonds met veel bogen en zuilen, grote glas-in-lood ramen en grillige decoraties; zoals in de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal in Antwerpen of het Pausenpaleis in Avignon. Rond de achttiende en negentiende eeuw ontstond er in Europa een hernieuwde interesse in de middeleeuwen, met een revival van de gotiek. In de expositie zie je dit terug in de decoratieve designs van de Engelse ontwerper William Morris vol weelderige planten en bloemen, die hij verwerkte in textiel, behang en boekillustraties. Daarnaast zijn er verschillende schetsen en bouwtekeningen te zien van de Nederlandse architect Pierre Cuypers, die de neogotische architectuur toepaste op gebouwen als Kasteel de Haar in Haarzuilens, de Vondelkerk en het Rijksmuseum in Amsterdam. Of deze designs echt historisch accuraat waren was niet belangrijk, zolang zij maar bij het romantische beeld van vroeger pasten. Naast negentiende-eeuwse goth kunst kom je in de tentoonstelling ook hedendaagse werken tegen. Fantaseren over een geheimzinnig verleden is immers nog steeds populair. Zo vormt een oude lokale legende de basis voor een van de meest populaire horrorfilms van de 21e eeuw: the Blair Witch Project (1999). Op een zwarte muur zien we scènes van deze recovered-footage film geprojecteerd. Ook blikken kunstenaars van allerlei genres een (grimmige) blik op de toekomst. Zo zullen fans de hand van H.R. Giger herkennen in de langgerekte skeletten die hij ontwierp voor de sciencefiction film Alien (1979). Het onbekende biedt genoeg stof om over te griezelen.
Een onderwerp waar zowel moderne als ouderwetse gothfans gek op zijn, is de wilde natuur. Deze heeft op kunstenaars een sublieme aantrekkingskracht: een groots en overweldigend woud roept een mengeling van angst, verrukking en ontzag op. In de eerste gothic novels als Frankenstein, Dracula en The Castle of Otranto spelen de avonturen zich dan ook af tussen hoge bergen en uitgestrekte bossen. Schilders gebruikten de sublieme natuur ook graag als onderwerp voor hun schilderijen. Op When Evening Twilight Gathers Round (1877) en The Evening (1821-1822) zie je een donker landschap bij maanlicht, waar je ’s avonds echt niet alleen wilt rondlopen. Tegenwoordig is de natuur lang niet meer zo mysterieus en spannend als vroeger. Dankzij The Lonely Planet en Google Earth weet je als backpacker zelfs op de meest afgelegen plekken je weg nog te vinden. Toch blijft de ongerepte natuur een kracht waar dreiging vanuit kan gaan. Een goed voorbeeld hiervan is de grote houtskooltekening Black Ice (2016) van Renie Spoelstra. In verschillende schakeringen zwart en grijs zien we een gletsjer zo realistisch vastgelegd dat je de koude condens haast van het papier voelt wasemen. De afgebeelde gletsjer is inmiddels alleen een stuk minder groot, doordat klimaatverandering het ijs laat smelten. De tekening laat je nu niet vrezen voor de aanwezige natuur, maar voor de natuur die zal verdwijnen.
Hoewel je in de tentoonstelling objecten of kunstwerken tegenkomt die je de kriebels geven, heeft goth op zichzelf niet iets met angst te maken. Goth staat voor het donkere onbekende, wat kan leiden tot iets griezeligs – Gigers aliens bezorgen me buikpijn – maar wat je ook kan accepteren als iets wat bij het leven hoort. Het project van de Franse fotograaf Charles Fréger (1975) genaamd Wilder Mann (2010 – heden) is daarop geïnspireerd. Voor zijn foto’s reist Fréger door Europese landen op zoek naar de mythologische ‘wildeman’. Deze wildeman is half mens, half dier, en speelt in lokale verhalen de rol van boze kracht of behulpzame vriend die de gemeenschap beschermt tijdens tegenslagen. Dit fantasiefiguur doet tegenwoordig dienst als kostuum tijdens seizoenenfeesten en festivals, zoals de Slowaakse Kurent tijdens midwinter en de Spaanse trapajones aan het begin van het nieuwe jaar. Op Frégers foto’s van Cerbul (2010) en Krampus (2011) zien we mannen en vrouwen verkleed als ‘hun’ wildeman: bedekt in harige vachten, een bel of staf in de hand, en hun gezicht verborgen achter een groot gehoornd masker. Vind ik ze eng? Een beetje, maar ook krachtig en trots. Het vreemde onbekende dat de wildeman symboliseert, wordt door de gemeenschap gezien en gevierd als belangrijk deel van hun cultuur en bestaan.
Zelf bezoeken?
Een van mijn favoriete YouTube-kanalen is Ask a Mortician van de Amerikaanse begrafenisondernemer Caitlin Doughty. Zowel in haar boeken als op YouTube vertelt Doughty op respectvolle edoch luchtige manier over haar werk, dode lichamen en de betekenis van de dood in onze maatschappij. In haar video’s beantwoordt ze vragen als ‘wat gebeurt er met een lichaam in een crematieoven?’, maar reageert ze ook op de begrafenisplannen van de Kardashians. Door Caitlins uitleg wordt de dood niet minder pijnlijk, maar wel minder eng, en dat is altijd een troost.