Als je wel eens een ‘wijf’ bent genoemd, was dit waarschijnlijk bedoeld als belediging. Tegenwoordig hoor je dit woord vooral nog in verkeersruzies of in verhitte Instagramcomments. Maar in de middeleeuwen was ‘wijf’ gewoon het woord voor vrouw of echtgenote. Een ‘coopwijf’ was bijvoorbeeld een vrouw die handelde in goederen op de markt; een titel voor een vrouw die aanzien, macht en een eigen inkomen had. Als we echter aan de middeleeuwen denken, denken we vaak aan de ‘donkere eeuwen’, waarin vrouwen opgesloten zaten in hoge torens terwijl mannelijke ridders elkaar in met poep besmeurde straten om het minste of geringste te lijf gingen. Dat dat beeld niet helemaal klopt, laat Museum Kasteel Wijchen zien in hun tentoonstelling ‘Wijvenwereld’.
GO | NO GO #343: Wijvenwereld
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Onze redacteur Hanna de Vos bezocht Museum Kasteel Wijchen voor de tentoonstelling ‘Wijvenwereld: Een verrassende kijk op vrouwen in de late middeleeuwen’.
In werkelijkheid hadden vrouwen in de middeleeuwen namelijk redelijk wat rechten en vrijheden, zeker in vergelijking met de periode erna, toen de heksenjachten lekker op gang kwamen en je als vrouw maar beter binnen kon blijven. Zo kennen we vrouwen die krediet mochten verstrekken en handelden op de markt, die boeken schreven, muziek componeerden en brieven uitwisselden met koningen, pausen en keizers. Vrouwen werkten als vroedvrouw, brouwden bier, ploegden op het land, verkochten vis op de markt en maakten textiel. De tentoonstelling laat met zowel middeleeuwse gebruiksobjecten als schattige minikunstwerkjes en reproducties van middeleeuwse miniaturen en schilderijen zien hoe de wereld van de middeleeuwse vrouw er zoal uit moet hebben gezien Met de klanken van Hildegard van Bingen op de achtergrond – als succesvol vrouwelijk componist de Taylor Swift van de middeleeuwen – loop je door de wijvenwereld van kasteel Wijchen.
Dit is niet de soort tentoonstelling waar je heen gaat om grootse, meeslepende werken te zien. Kasteel Wijchen is een museum met zelf vooral een archeologische collectie, dus voor deze tentoonstelling werkten ze dan ook samen met het Gebroeders van Lymborch huis en kregen bruiklenen van onder andere het Catharijneconvent. Bijvoorbeeld een twaalfde-eeuws beeld van Maria met kind – een van de weinigen in haar soort die de beeldenstorm heeft overleefd. Waar Maria in latere eeuwen veel als liefhebbende moeder met een koddige baby op schoot werd afgebeeld, is ze hier nog de statige, stoïcijnse ‘zetel der wijsheid’ voor Christus, de zoon van god. In ‘Wijvenwereld’ wordt ook veel met reproducties gewerkt. Zo ligt aan het begin van de tentoonstelling bijvoorbeeld een nagemaakt getijdenboek, dat je kunt vasthouden om je even een echte vrouw van adel in de middeleeuwen te voelen. Zo’n getijdenboek was een prachtig versierd boekje vol psalmen en gebeden, dat een middeleeuwer er bij elk van de acht gebeden op een dag bij kon pakken voor wat quality time met Jezus. Ook zijn verschillende schilderijen en portretten in uitvergrote prints opgehangen. De tentoonstelling staat daarnaast bomvol met informatie – na een bezoekje kom je er niet meer mee weg om de middeleeuwen weg te zetten als de onderontwikkelde Dark Ages, maar de hoeveelheid tekst is wel wat overweldigend. De kracht van de tentoonstelling zit hem juist in de kleine dingetjes, zoals de twee vitrines met pelgrimsinsignes aan het einde van de tentoonstelling. Pelgrimsinsignes waren een soort medailles die je kreeg voor het lopen van een pelgrimstocht, maar werden ook veel gedragen als accessoire. Het zijn iniminikunstwerkjes van zilver, goud of ander metaal, die religieuze scènes en figuren uitbeelden, maar ook grappig konden zijn. Wie bijvoorbeeld dacht dat middeleeuwers dankzij hun strenge geloof preuts waren en gillend wegrenden bij het zien van piemels en vagina’s, heeft het mis. Zonder blikken of blozen pinden ze namelijk een vulva op stelten, een kruiwagen vol fallussen of een compleet fallusdier op hun shirt.
Een belangrijk punt dat al snel naar voren komt in de tentoonstelling: dé middeleeuwse vrouw bestaat niet. Geschiedenis wordt geschreven door de winnaars – in het geval van de middeleeuwen vooral door de rijken, die konden schrijven en spullen in hun bezit hadden die de tand des tijds konden doorstaan. Bovendien had een vrouwelijk lid van de adel in de middeleeuwen bijvoorbeeld vaak meer rechten dan een mannelijke horige boer. Dit soort intersectionaliteit blijft voor musea een uitdaging, zeker als het gaat om tentoonstellingen over eeuwen geleden, waarbij de bronnen nou eenmaal schaarser zijn. Neem bijvoorbeeld de middeleeuwse huisraad. De ‘gewone’ middeleeuwer gebruikte veel hout en aardewerk; bij de rich and famous stonden naast aardewerk juist materialen als glas en metaal op tafel. Van dat laatste is meteen een stuk meer bewaard gebleven. In deze tentoonstelling krijg je de huisraad van zowel een modaal gezin als van de gegoede burgerij te zien. Natuurlijk werd die huisraad niet alleen door vrouwen gebruikt, maar dat is ook niet wat hiermee geïmpliceerd wordt. ‘Wijvenwereld’ is misschien niet eens de meest geschikte benaming voor een tentoonstelling als deze. Natuurlijk treden middeleeuwse vrouwen hier meer in het voetlicht, maar Kasteel Wijchen probeert juist een geschiedenis op gelijke voet te laten zien; eentje waarin de verhalen en ervaringen van vrouwen net zo veel aan bod komen als die van mannen. Zoals het hoort, eigenlijk – het is in ieder geval een completer overzicht van de middeleeuwse maatschappij dan we voorheen vaak voorgeschoteld hebben gekregen.
Zelf bezoeken?
Leestip: de tentoonstelling is vernoemd naar het gelijknamige boek ‘Wijvenwereld’ van Jelle Haemers, Chanelle Delameillieure, Andrea Bardyn en Kim Overlaet (dat overigens niet aan de tentoonstelling geaffilieerd is). In dit boek komen persoonlijke verhalen aan bod van middeleeuwse vrouwen die trouwden, handelden, het klooster ingingen en nog veel meer.