Op 20 april 1643 trouwde Johannes Vermeer met Catharina Bolnes. Bij dat huwelijk kreeg Vermeer niet alleen een vrouw, maar ook een schoonmoeder. Weinig bijzonder natuurlijk, ware het niet dat we zonder deze Maria Thins waarschijnlijk een stuk minder schilderijen van de Hollandse meester hadden gehad. Thins kwam uit een vermogende Goudse familie en trouwde in 1622 met Reynier Bolnes, een man die na een paar jaar huwelijk nogal losse handjes bleek te hebben. Dankzij getuigenissen van buren en familie kon ze legaal van hem scheiden. Die getuigen hadden onder andere gezien dat Bolnes Thins ziek en naakt aan haar haren uit bed had getrokken. Ook had Bolnes zijn vrouw met een stok geslagen toen ze zwanger was. Na de scheiding verhuisde Thins naar Delft met een flink geldbedrag om daar een ruim huis te betrekken, in het hart van een kleine katholieke enclave, de ‘Paapse hoek’.
GO | NO GO #347: Meer Vermeer
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Onlangs was onze redacteur Wouter Maas in het Rijksmuseum voor de tentoonstelling ‘Vermeer’.
Vermeer leerde niet lang na deze verhuizing Catharina Thins, dochter van, kennen. De twee wilden al gauw trouwen. Dat ging alleen niet zo makkelijk; moeder Thins was niet bepaald de grootste fan van de schilder. Dat veranderde uiteindelijk, gelukkig, onder andere door vrienden die een goed woordje voor Vermeer deden. En dat hij katholiek werd hielp ook. Moeder nam het jonge echtpaar in huis en bood ze daarbij financiële ondersteuning. In dit huis kreeg Vermeer zijn eigen atelier, waar een aanzienlijk deel van de werken moet zijn gemaakt die nu in het Rijksmuseum hangen. Daar zijn nu 28 van de 37 bekende werken van de kunstenaar te bewonderen. Nooit eerder zijn zoveel Vermeers bij elkaar gebracht. Volgens Hoofd Beeldende Kunst Pieter Roelofs is het een echte once in a lifetime. Maar dat laatste kan je met een korreltje zout nemen, precies hetzelfde werd gezegd over de laatste grote Vermeer-tentoonstelling in 1996. Hoewel de tentoonstelling inmiddels echt helemaal is uitverkocht, kun je ook digitaal genieten van de kunstenaar, met Closer to Johannes Vermeer.
Vermeer is de schilder van de verstilde, huiselijke scènes die bedrieglijk echt overkomen, maar hoe deed hij dat precies? Dát legt het Rijksmuseum nou eens haarfijn uit. Bij Het melkmeisje (ca. 1660) bijvoorbeeld, heeft hij het vlucht- of verdwijnpunt bepaald met een speld. Leuk detail: het gaatje zit er nog. In zo’n punt komen alle lijnen in het schilderij samen, zodat er een overtuigend gevoel van diepte ontstaat ー denk bijvoorbeeld aan een brede laan met aan weerszijden bomen. Die overtuigende diepte weet hij ook op andere manieren te bereiken, een tegelvloer die in correct perspectief is weergegeven doet het altijd goed, of anders een gordijn in de voorgrond. Bij Brieflezend meisje bij het venster (ca. 1657-59) ‘duwt’ zo’n gordijn, dat bijna een kwart van het schilderij bedekt, de huiselijke scène als het ware naar achter. Bij dat schilderij leren we ook hoe Vermeer zijn verf in zijn latere werken ging aanbrengen: niet in brede stroken dikke verf, zoals we bijvoorbeeld bij Rembrandt zien, maar in dunne lagen, met stipjes en puntjes. Hierdoor ontstaat een glad oppervlak; zo is de hand van de kunstenaar eigenlijk niet te ontdekken, de reden dat Vermeer een fijnschilder genoemd wordt. Meer weten over de technieken van schilders uit de zeventiende eeuw? Lucas de Man probeert in Kunstuur achter de geheimen te komen van Johannes Torrentius, een collega van Vermeer van wie er maar één schilderij bekend is.
Het Rijksmuseum is in 2022 het onderzoeksprogramma ‘Vrouwen van het Rijksmuseum’ gestart, met als hoofdvraag welke rol vrouwen in de Nederlandse geschiedenis hebben gespeeld en hoe dit terug te zien is in de Rijksmuseum-collectie. Daar merken we in de tentoonstelling Vermeer dus helemaal niks van. De tentoonstelling zit vol met vrouwen en meisjes, bijna allemaal in een huiselijke omgeving. Vaak wordt dit gepresenteerd als een gegeven, zonder dat er echt wordt ingegaan op de rol van die vrouwen en meisjes. Enkele ー typische ー uitzonderingen daargelaten natuurlijk. Thins had een schilderij van de Utrechtse schilder Dirck van Baburen in haar verzameling, een koppelaarster. Dat schilderij zien we af en toe in de achtergrond bij Vermeer terug. Door de toevoeging van dit schilderij, worden de vrouwen in Het concert (ca. 1663-66, niet in de tentoonstelling) en Zittende virginaalspeelster (ca. 1670-72) geduid als sekswerkers (‘prostituees’ volgens het Rijks). Wat zeggen deze, en eigenlijk ook al die andere werken over de maatschappelijke positie van vrouwen in de Noordelijke Nederlanden in de zeventiende eeuw? En wat moeten we denken van De geograaf (ca. 1668-69), zowat de enige man met een hoofdrol in de tentoonstelling? Gaat het hierover, dan is de tentoonstelling nogal vlak. Maar misschien moeten we dat zien als metafoor voor de techniek van Vermeer: zo fijn geschilderd dat er geen diepte te zien is. Een stuk meer verdieping als het gaat over de rol van vrouwen in de kunst van de zeventiende eeuw, bieden 34 studenten van de Universiteit van Amsterdam, onder leiding van Judith Noorman. Zij schreven het boek Gouden Vrouwen, waarin het beeld van een pure mannenwereld recht wordt gezet.
Zelf bezoeken?
Wie geen genoeg van Vermeer kan krijgen kan naar het Prinsenhof in Delft, daar is Het Delft van Vermeer te zien. Je komt hier ‘dichter bij de man achter de mythe’. Misschien is de tentoonstelling nog het beste te zien als aanvulling op het Rijksmuseum; iets meer context is namelijk fijn. Leer de mensen uit de omgeving van de schilder kennen, zijn collega’s, zijn verzamelaars, zijn familie. Leer Vermeer zelf op een andere manier kennen: als vader, als handelaar en als herbergier. En leer Delft zelf een stukje beter kennen.