Een donkerharige vrouw kijkt me vanaf de andere kant van de ruimte recht in mijn ogen aan. In haar handen houdt ze teugels van donkerblauw koord vast. Onverwacht geeft ze een ruk, en met een vaart vlieg ik omhoog. Mijn blik glijdt langs het systeemplafond en het grijze linoleum voordat ik weer land. Ze trekt nog eens. En nog eens. En nog eens. De ruimte draait en tolt. Ik hoor geruis, het klappen van de touwen en iets dat steeds opnieuw tegen de grond slaat. Af en toe komt de vrouw op me af. Ze raapt me op, legt me weer neer, begint opnieuw te slingeren. Aan haar blik valt geen moment te ontsnappen, totdat ik, een beetje misselijk nu, uiteindelijk zelf wegkijk. Draaierig stap ik de kleine kamer uit. Weg van de video, terug de verlichte museumhal in.
GO | NO GO #351: Aan de touwtjes van Raphaela Vogel
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Deze keer reisden we af naar Museum de Pont in Tilburg voor ‘KRAAAN’ van Raphaela Vogel.
In Kamerabruch (2011) ー het kunstwerk in kwestie ー bevestigt Raphaela Vogel (1988) de camera aan het uiteinde van de touwen waarmee ze vervolgens woest aan de haal gaat. Gevangen in de camera ben ik volledig overgeleverd aan de grillen van de kunstenaar. Op die manier lijkt de video vooral een onderzoek naar de (ongelijke) verhouding tussen kunstenaar en toeschouwer. Het doet wat: ik voel me door de video haast persoonlijk bespeeld en krijg er letterlijk een beetje buikpijn van. Het werk is een krachtige eerste ontmoeting met het meest prominente thema in de tentoonstelling. In de tentoonstelling ‘KRAAAN’ in Museum de Pont stelt Vogel doorlopend structuren van macht en dominantie aan de kaak. Soms klein, direct en persoonlijk (zoals in Kamerabruch), vaak groter en meer abstract. Zo bestaat The (Missed) Education of Miss Vogel (2021) uit dierenhuiden die zijn beschreven met informatie over allerhande (maar echt állerhande) onderwerpen: van de geschiedenis van jazzmuziek tot scheikundige formules en van Karl Marx tot paardendressuur. Als in een slachthuis hangen de huiden aan haken in het plafond, ondergeschikt en in dienst van de mens. Vogel lijkt zichzelf de vraag te stellen: is het het menselijke kenvermogen dat ons ervan overtuigt dat we het recht hebben boven dieren te staan?
Een usual suspect als het gaat over machtsstructuren is genderstereotypering. Ook Vogel laat je niet wegkomen zonder je overtuigingen te bevragen. Vaak doet ze dat met een kwinkslag. In Können und Müssen (2022), het openingswerk van de tentoonstelling, toont ze bijvoorbeeld een uit de kluiten gewassen wetenschappelijk schaalmodel van een penis (‘Kijk Jan, nu weet je hoe het er van binnen uitziet!’, hoorde ik een medebezoeker enthousiast uitroepen). Het object wordt voortgetrokken door een troep grote, beteugelde, skeletachtige giraffen, die tezamen sterk doen denken aan een wervelkolom. Het mannelijk geslachtsdeel als ruggengraat: van de samenleving, de kunstwereld en ー of dat zegt ‘men’ ー vooral van de man zelf. Het werk is over the top ー net als die opvattingen? Voor Einparken (2013/2018) filmt Vogel zichzelf in de weerspiegeling van de ruiten terwijl ze haar (enorme) camper parkeert in een drukke winkelstraat. Het gaat indrukwekkend soepel, maar toch komt iemand haar voorzien van ongevraagd advies (en ja, het is een man). Als vrouw en eigenaar van een Volkswagenbusje moet ik ervan gniffelen: zelden voel ik me meer bekeken en beoordeeld dan wanneer ik een manoeuvre met mijn knappe wagen moet verrichten. Toch nodigt niet elk werk uit tot grijnzen. De installatie Uterusland (2011) is gesitueerd in een donkere kamer. De muziek die klinkt is duister, van het plafond tot aan de grond hangen industriële melkmachines met witte tentakels die op navelstrengen lijken. Op de muur wordt een opname van Vogel in een waterglijbaan geprojecteerd. Met een levensechte babypop in haar armen roetsjt ze naar beneden. Het roze licht in de tube, het water en de uitputting op haar gezicht doen nog het meest denken aan een geboorte, maar wat zien we hier dan (steeds opnieuw) tot leven komen? Het hardnekkige idee van de vrouw als moeder en verzorger? Zijn wij zelf degenen die dit beeld instinctief van generatie op generatie doorgeven? Hoe diepgeworteld zijn onze overtuigingen eigenlijk? Kunnen we onszelf wel tot op dat niveau veranderen? En hoe dan? Het zijn weinig vrolijkstemmende, maar onbetwistbaar belangrijke vragen die tot ver na het bezoek aan de tentoonstelling bijblijven.
Accordeonmuziek, psychedelische video-effecten, een knalgele sportwagen, allerhande dieren en een stroboscoop. De indrukken in de tentoonstelling brengen je van hot naar her en verder, maar Vogel laat je niet helemaal aan je lot over. Net wanneer ik me écht een beetje raar begin te voelen (de accordeonmuziek did the trick) loop ik tegen Würde/Motiv (2022) aan. Vogel brengt hier de thematiek van haar eigen werk in beeld. Een soort blurb van haar oeuvre, zo je wil. Würde/Motiv bestaat uit losse schilderingen, en daaruit ontstaan inderdaad wat sprankjes van herkenning: die vrouw achter het stuur komt me bekend voor, op meerdere plekken zag ik dieren in mensen veranderen (en andersom), ik herken ineens het terugkerende mythische aspect, en ook het witte, papier-maché-achtige materiaal signaleerde ik eerder. Vogel stelt haar motieven tentoon in grote medaillons die nog het meest doen denken aan de spiegels van een auto. Ze laat me zien wat ze als mens en kunstenaar om zich heen ziet gebeuren, wat er achter haar ligt en wat ze meeneemt in haar proces, maar misschien nog belangrijker: ze maakt me bewust van het belang van mijn eigen weerspiegeling. Zonder een paar ogen om het werk van de kunstenaar te aanschouwen en interpreteren heeft geen enkel motief een betekenis. Zo geeft Vogel ons net voor de finish subtiel de macht weer terug.
Zelf bezoeken?
Op de website van de Pont zijn verschillende video’s te vinden waarin Raphaela Vogel zelf over haar werk en motieven vertelt. Het geeft een kijkje in de geest van de kunstenaar, en de korte filmpjes zitten vol met pareltjes van quotes zoals: ‘Music is the noise made by a subject, noise is the music made by an object.’