Diva is een term die geen positieve bijklank heeft: je ziet gelijk een arrogante zanger/acteur/influencer voor je die eist dat al zijn/haar wensen worden ingewilligd en die het woord ‘nee’ niet kent. Maar de term begon als een groot compliment: in de negentiende eeuw werden getalenteerde en geliefde Italiaanse operazangeressen diva’s genoemd, afgeleid van het Latijnse woord divinus, goddelijk. Tegenwoordig reclaimen steeds meer actrices, modellen en popsterren deze omschrijving; I’m a Diva, zingt Beyoncé, no passengers on my plane. Ook het Wereldmuseum Amsterdam omarmt de diva: daar ontmoet je nu de supersterren uit de Arabische muziek- en filmwereld van de twintigste eeuw. Honderd jaar geleden lag het publiek aan de voeten van Aziza Amir, Samia Gamal, Laila Murad en vele anderen. Met hun talent voor toneel, dans, zang, literatuur en acteren veroverden deze vrouwen de harten van mensen in Egypte, Algerije, Libanon en ver daarbuiten.
GO | NO GO #360: Diva’s – legendes van de Arabische wereld
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Deze keer was onze redacteur Puck Gerkema in het Wereldmuseum Amsterdam voor de tentoonstelling ‘Diva’s’.
De opkomst en bloei van de Arabische muziek- en filmwereld begon in Egypte met de Nahda-beweging: deze verzette zich tegen de Britse overheerser en streefde naar sociale, economische en politieke groei voor een vrij Egypte. Moderne uitvindingen als de draagbare radio en kleurenfilms met geluid hielpen bij de verspreiding van deze ideeën, waardoor meer Arabische landen zich gingen inzetten voor hun eigen cultuur en tradities. Egypte en haar bloeiende entertainmentsector bleef echter de voorloper en veel vrouwen (uit de middenklasse) kregen daar voet aan de grond. Zo was er Bahiga Hafez (1908 – 1983), die aan de wieg stond van de eerste Egyptische film Laila (1927). Hafez ontwierp de kostuums, schreef het scenario en componeerde de muziek. Huda Sha’arawi (1879 – 1947) richtte op haar beurt in 1923 de Egyptische Feministische Unie (UFE) en het tijdschrift L’Égyptienne op, en organiseerde salons voor journalisten, politici en intellectuelen. Dan was er de zakenvrouw Badia Masabni (1892 – 1974) – zij richtte verschillende cabarets op in Cairo en maakte daar de traditionele sharqi-dansstijl (buikdansen) bekend en populair bij het publiek. En dit zijn slechts enkele van de ambitieuze, getalenteerde en dappere vrouwen die je leert kennen tijdens deze tentoonstelling.
De tentoonstellingszalen zijn gevuld met foto’s, filmposters, glinsterende outfits, magazines, filmclips en muziekinstrumenten. Via videoschermen en koptelefoons kun je scènes uit de films bekijken en luisteren naar interviews; muziek wordt echter (luid) afgespeeld in de expositie. Erg handig is dit niet: het zorgt voor (te) veel prikkels, waardoor de concentratie verslapt. In de specifieke ruimtes gewijd aan zangeressen als Umm Kulthum (1904-1975), Warda al-Djazaïra (1939- 2012) en Fairuz (1935) krijg je meer de rust om de (persoonlijke) objecten te bekijken en zaalteksten te lezen. Zo staan er mannequins met gouden en paarse zijden jurken naast een vitrine met extravagante parelkettingen en oorbellen: het type outfit dat Kulthum altijd droeg bij haar optredens. In de teksten lees je hoe de zangeres zich ontwikkelde van een meisje die alleen verkleed als jongen het podium mocht betreden, tot een vrouw die vanaf 1934 elke maand een concert gaf op Radio Cairo, en dat 27 jaar lang. Met haar krachtige, lage stem en haar liederen over verlangen, pijn en liefde groeide ze uit tot een icoon. Doordat Kulthum een afzonderlijke expositieruimte heeft gekregen, begrijp je waar haar divastatus vandaan komt. Kon elke diva in de expositie maar even deze ruimte voor zichzelf krijgen, of in ieder geval de stilte van deze ruimte zodat haar levensverhaal en -werk de volle aandacht kon krijgen.
Waar de expositie rijk is aan objecten, zo zijn de zaalteksten soms wat beknopt. Van elke diva krijg je een biografie waarin je leest over hoogtepunten uit haar indrukwekkende carrière, maar de verhalen over haar persoonlijke leven zijn net zo intrigerend. De Egyptische sharqi-danseres Tahiyya Caricoa (1915 – 1999) trouwde maar liefst veertien keer, en zat in 1953 drie maanden in de cel vanwege communistische activiteiten. De Syrische-Libanese Asmahan (1912 – 1944) was niet alleen een getalenteerde actrice, maar werkte ook samen met de geallieerden tijdens de Tweede Wereldoorlog. That’s juicy stuff, waar ik graag meer over had willen lezen. Het einde van de tentoonstelling daarentegen is sterk en ontroerend: de Arabische legendes uit de 20ste eeuw als inspiratiebron voor vrouwelijke kunstenaars uit de 21ste eeuw. Zo zien we scènes uit de film Looking for Oum Kulthum (2019), geregisseerd door de bekende Iraanse-Amerikaanse kunstenaar Shirin Neshat (1957). In een interview legt Neshat uit waarom ze Kulthum zo bewondert: ‘Umm Kulthum is zo’n belangrijk persoon voor duizenden vrouwen in het midden-oosten. Ze was geliefd bij rijken, armen, christenen, moslims, joden. Ze is een vrouwelijke artiest die mensen bij elkaar brengt in een gebied waar altijd een conflict woedt. Daar is en blijft ze de populairste zanger van allemaal.’ Een nalatenschap die jong en oud vandaag de dag nog steeds inspireert, dat kan alleen een echte ster.
Zelf bezoeken?
Shirin Neshat is niet de enige hedendaagse kunstenaar die is geïnspireerd door de Arabische muziek-en filmindustrie van de 20ste eeuw. De Egyptische kunstenaar en fotograaf Youssef Nabil (1972) maakte in 2015 de korte film I Saved My Belly Dancer: een film over de traditie (en betekenis) van buikdansen, in het Egypte van vroeger en nu. In een Art Talk met curator Jennifer Inacio bespreekt Nabil zijn inspiratie voor de film, buikdansen voor vrouwen (en mannen!) en hoe de traditie tegenwoordig in zijn thuisland onder druk staat.