Met een gebroken hart en zijn ziel onder zijn arm. Zo stond de componist en auteur Pietro della Valle (1586-1652) erbij toen een arts hem adviseerde Italië even vaarwel te zeggen en op reis te gaan – een pelgrimage naar het Heilige Land zou de dingen wel in perspectief zetten. In zijn memoires schreef hij dat de onbeantwoorde liefde van ene Beatrice hem zelfs bijna tot zelfmoord aanzette. Gelukkig is dat niet gebeurd. Tijdens zijn reis deed hij onder andere Egypte aan, waar hij voor een habbekrats (om dat naar de 21ste eeuw te vertalen: amper een net avocado’s) een mummie kon kopen. Het was het mooiste wat hij ooit in zijn leven voor zo weinig geld had gekocht, is te lezen in zijn memoires. Op het gezicht van die mummie zat een mummieportret: een weergave van de overledene, geplaatst op het hoofd van het ingezwachtelde lichaam.
GO | NO GO #365: De mensen achter de mummies
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Onlangs was onze redacteur Wouter Maas in het Allard Pierson voor de tentoonstelling ‘Oog in oog. De mensen achter mummieportretten’.
Sprekende ogen, een warme huid, af en toe een melancholische uitdrukking, tot in de details uitgewerkt of juist op het abstracte neigende – zo leer je de mummieportretten kennen in het Allard Pierson. Della Valla was de eerste Europeaan die in aanraking kwam met mummieportretten, die in de eerste drie eeuwen van de huidige jaartelling werden gemaakt. Toch kwam er pas vanaf de negentiende eeuw een brede interesse voor, toen meerdere mummieportretten werden gevonden vlakbij de stad El-Faiyum. In Nederland zijn maar weinig van dit soort kunstwerken te zien, wat de tentoonstelling in het Allard Pierson bijzonder maakt. En het museum gaat een stapje verder: niet alleen worden de kunstwerken die voor het eeuwige leven zijn gemaakt getoond, ook wordt er verteld over het aardse leven van de geportretteerden, de kunstenaars en de toenmalige beschouwers.
Olieverf of acrylverf ken je waarschijnlijk wel, maar de mummieportretten zijn veelal gemaakt met een veel stugger medium: bijenwas. Dat klinkt bijzonder knap, hoewel een beetje lastig voor te stellen. Gelukkig wordt het maakproces van de mummieportretten goed uitgelegd in het Allard Pierson, in verschillende vitrines. Om te beginnen had een maker verschillende pigmenten tot haar of zijn beschikking. Rode en gele oker waren voorhanden, net als Egyptisch blauw, het oudst bekende synthetische pigment. Bijenwas werd vervolgens gebruikt als bindmiddel om verf te maken. Die moest verwarmd worden voor het gebruik. Vandaar dat je ook veel streepjes ziet op de verschillende portretten: je moest snel kunnen werken met deze snel hard wordende substantie. Dat je er indrukwekkende dingen mee kan, bewijst Portret van een man (161-180 n. Chr.), wiens gezicht uit talloze van die kleine streepjes is opgebouwd. Door de bijenwas zijn de kleuren prachtig bewaard gebleven. Het portret komt extra tot leven door de opgetrokken wenkbrauw. Alsof de man absoluut niet geloofd wat hem net verteld is – bijenwas?!
Het Allard Pierson doet wat het belooft: het tonen van de mannen en vrouwen achter al die geschilderde gezichten. Niet aan de hand van biografieën, maar door het dagelijkse leven van mensen in Egypte (dat toen een provincie van het Romeinse Rijk was) te illustreren aan de hand van talloze voorwerpen. Even geen piramides en gouden sarcofagen, maar bijvoorbeeld speelgoed in de vorm van een paard (vierde-negende eeuw na Chr.). Een simpel en klein houten ding, waarmee een kind zich ooit mee moet hebben vermaakt. Dat het object dan ook nog eens behoorlijke gebruikssporen laat zien, versterkt dat gevoel van nabijheid. Dat mensen in de eerste eeuwen na Christus ook bekend waren met een morning routine wordt een stukje verderop in de tentoonstelling duidelijk. Pincetten, nagelkrabbers, schminkstaafjes en flesjes voor verschillende cosmetica: het blijken absoluut geen moderne uitvindingen te zijn. En de simpele decoraties lijken het bewijs dat het geen eliteproducten waren – ieder gewoon mens had haar of zijn schoonheidsrituelen.
Zelf bezoeken?
De tentoonstelling Oog in oog beslaat de periode dat Egypte een provincie was van het Romeinse Rijk. Hoe dat zo kwam, kun je zien in de miniserie Queen Cleopatra op Netflix, over de laatste farao van het land. Extra leuk is dat er gehoor wordt gegeven aan de (behoorlijk overtuigende) hypothese dat de koningin van kleur was.
cover: ‘Portret van een vrouw’, 150–200 na Chr. Musée du Louvre, Parijs. foto: Musée du Louvre, Dist. RMN-Grand Palais / Georges Poncet.