‘All ideas are art if they concerned with art, and fall within the invention of art.’ Dit is een van de zinnen uit Sentences on Conceptual Art, opgetekend door kunstenaar Solomon LeWitt in 1968. In dit pamflet beschrijft hij wat conceptuele kunst precies is en hoe men het kan begrijpen, maar ik kan soms maar moeilijk wijs worden uit zijn filosofische instructies. ‘Perception is subjective’ en ‘Banal ideas cannot be rescued by beautiful execution’ – deze twee zijn – pfiew – wel kraakhelder (en heel waar, als je het mij vraagt). Gelukkig hield LeWitt het niet bij schrijven: in het Joods Museum in Amsterdam is nu een overzichtstentoonstelling te zien van zijn werk. Tekeningen, gouaches, foto’s, geometrische structures (LeWitts term voor sculpturen), correspondentie, en grote muurschilderingen of ‘wall drawings’, van begin 1960 tot begin 2000 zijn hier samengebracht. Deze diverse collectie laat niet alleen de immense creativiteit en scheppingsdrang van de kunstenaar zien, maar toont ook welke vorm(en) een idee kan aannemen.
GO | NO GO #369: Het begint met een idee
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Deze keer was onze redacteur Puck Gerkema in het Joods Museum voor de tentoonstelling ‘Sol LeWitt.’
De Amerikaanse Solomon ‘Sol’ LeWitt (1928-2007) betrad de kunstwereld toen hij in de jaren ‘50 een baan kreeg als nachtbewaker bij het Museum of Modern Art. Overdag werkte LeWitt als grafisch ontwerper, en stond hij aan de wieg van twee nieuwe kunststromingen: minimalisme en conceptuele kunst. Bij minimalisme is kunst teruggebracht tot zijn basis, een mix van lijnen, vormen en kleuren. Conceptuele kunst is een vertakking hiervan, waarbij het idee van een kunstwerk even belangrijk is als de uitvoering ervan, soms zelfs belangrijker. Wie het kunstwerk máákt is ondergeschikt aan het idee zelf. Dit vormde een grote breuk met het heersende beeld van de kunstenaar als groot genie – het idee dat niemand anders dan hij (!) een bepaald kunstwerk had kunnen maken. Een goed voorbeeld van LeWitts conceptuele kunst zijn zijn wall drawings. De koper van dit type werkt krijgt een diagram met uitleg opgestuurd. Dan komt er een groep assistenten langs die, onder begeleiding van een opgeleide instructeur, het kunstwerk ‘installeren’, ofwel aanbrengen. LeWitt hanteert zelf niet de kwast (sinds zijn dood in 2007 is dat natuurlijk sowieso onmogelijk), maar elke nieuwe uitvoering van het werk is toch van hem, want het is zijn concept met zijn instructies. Ook in het Joods Museum zijn verschillende muren beschilderd: een wand is bijvoorbeeld verdeeld in vier vlakken met verticale en horizontale lijnen, op een andere muur is een grote zespuntige ster aangebracht. De kunstenaar leeft voort.
Voor een kunstenaar die zichzelf ondergeschikt vindt aan zijn werk, is het bijzonder dat de tentoonstelling ook wat prijsgeeft over LeWitts persoonlijke leven. Zo was hij zelf niet gelovig, maar waren hij en zijn gezin wel lid van een Joodse gemeente, vierden ze de belangrijkste Joodse feestdagen en bezochten ze elke week de synagoge. Zijn vrouw Carol beschrijft LeWitt dan ook als ‘een zeer belijdende niet-gelovige’. LeWitts kunstwerken waarin de Joodse cultuur en het geloof centraal staan zijn relatief onbekend. In de tentoonstelling worden enkele van deze projecten belicht, al is het veelal middels archiefmateriaal. Maar zelfs op een foto is LeWitts kenmerkende vormentaal en de impact van het werk voelbaar. Zoals Black Form (Dedicated to the Missing Jews) (1987), een grote zwarte rechthoek die LeWitt ontwierp voor het internationale kunstfestival Skulptur Projekte in Münster. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was de bloeiende Joodse gemeenschap in deze stad volledig weggevaagd. Deze tragische leegte besloot LeWitt tastbaar te maken door een massief ‘zwart gat’ midden in de stad te plaatsen, opdat bewoners niet zullen vergeten dat de stad altijd iets of iemand mist.
Op de eerste etage van de tentoonstelling kun je de tekeningen, structures en wall drawings van LeWitt bekijken, in het souterrain ligt de focus op LeWitts band met Nederland. Die was er namelijk, en begon in de jaren ‘70. Toen nodigde Enno Develing, conservator van Kunstmuseum Den Haag (toen nog het Gemeentemuseum), LeWitt en enkele van zijn kunstvrienden uit voor de eerste minimal art-tentoonstelling in Europa. Twee jaar later kreeg LeWitt niet alleen een eigen solotentoonstelling in Den Haag, maar werd hij ook benaderd door het Van Abbemuseum in Eindhoven en het Stedelijk Museum Amsterdam om zijn werk te tonen. En niet alleen musea waren gefascineerd door de minimalistische en conceptuele kunst van LeWitt. Nederlandse galeries als Art & Project en Galerie Onrust, en bekende kunstverzamelaars Martin en Mia Visser kochten en exposeerden gouaches, structures en wall drawings. LeWitt was hot. Naast foto’s en tekeningen van zijn Nederlandse exposities, zijn er in het souterrain ook persoonlijke objecten tentoongesteld. Een telefoontje overzees was vroeger nogal prijzig, dus LeWitt onderhield uitvoerig briefcontact met zijn collega’s en vrienden. Op zijn ansichtkaarten – afkomstig uit Tokyo, Seattle of New York – worden schetsen van een nieuw project afgewisseld met lieve krabbels als ‘Good luck with your new job! Sol.’ De huidige tentoonstelling in het Joods Museum zal voor sommigen de eerste kennismaking met de kunstenaar zijn, maar is eigenlijk dus een voortzetting van een lange en innige vriendschap.
Zelf bezoeken?
In het Joods Museum hebben studenten van de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht (de HKU) de grote wall drawings aangebracht op basis van LeWitts geschreven instructies. Op foto’s en in interviews lees je hoe de studenten de opdracht hebben ervaren, maar het installatieproces zelf bekijken is nog indrukwekkender. Tijdens het maken van dezelfde wall drawings in M-Museum in Leuven zijn er opnames gemaakt: in de korte documentaire (2012) zie je het team met uiterste zorgvuldigheid de muur schuren, afmetingen maken en kleuren mengen. En dan moet het schilderen nog beginnen.