Hoe zou een sprookjesfilm eruitzien als je alle heldhaftige prinsen, boze stiefmoeders en andere randfiguren wegdenkt? Zouden we dan zelfstandige vrouwen te zien krijgen? Assepoester die haar eigen wol spint om daarna uren te breien? Sneeuwwitje die het vogelvoederhuisje nog eens bijvult op het terras van haar tiny house? Gewoon. Prinsessen going about their day. De korte film La Chambre (1972) van de Belgische filmmaker Chantal Akerman (1950-2015) roept zo’n sfeer bij me op. Het is verre van een sprookje, maar laat je wel op een bijzondere manier meekijken in het eenkamerappartement van een vrouw. De camera draait langzaam rond z’n as en registreert haar volledige hebben en houden; een onafgeruimde tafel, een opengeklapte schrijftafel, ja zelfs iets wat lijkt op een spinnewiel. Op het bed ligt Akerman zelf. Ze kijkt recht in de lens. Net zoals de camera steeds hetzelfde rondje draait, herhaalt ook zij haar bewegingen. Ze buigt haar hoofd, wrijft over een appel en bijt ervan, telkens op dezelfde manier. Alsof ze vastzit in het routineuze.
GO | NO GO #375: Op reis met Chantal Akerman
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Deze keer was onze redacteur Sofie Huvaere in Bozar, Brussel voor de tentoonstelling ‘Chantal Akerman. Travelling’.
La Chambre en andere korte films, documentaires, installaties en experimentele films van Chantal Akerman kun je nu allemaal bij elkaar zien in Bozar in Brussel. De expositie heet Travelling, want dat is wat Akerman deed, reizen en filmen. Van Brussel naar Parijs, New York en Mexico. Van het eenkamerappartement naar de woestijn. Maar Brussel, haar geboortestad, is meer dan een locatie: het is in tal van haar films een hoofdpersonage op zich. Akermans bekendste film draagt de titel van een adres in de Belgische hoofdstad: Jeanne Dielman, 23 quai du Commerce, 1080 Bruxelles (1975). Op die plek – en dan voornamelijk in de keuken – gaat het ogenschijnlijk doodgewone leven van huisvrouw Jeanne z’n gangetje. Tot die ene dramatische gebeurtenis. Ook haar eerste kortfilm Saute Ma Ville (1968) vindt plaats in een keuken in Brussel. Net als in La Chambre speelt Akerman zelf de enige rol. In tegenstelling tot Jeanne Dielman wordt haar hoofdpersonage helemaal gek van het huishoudelijke bestaan. Bij het schoenen poetsen gaat ze zo wild tekeer dat ook haar onderbenen volledig onder het schoensmeer zitten. Ook de keuken schrobben mondt uit in razernij. En dan is er weer die ene dramatische gebeurtenis. Net zoals Assepoester zich prikt aan het spinnewiel of Sneeuwwitje stikt in een stukje appel, overkomen Akermans veelal vrouwelijke personages iets heftigs. Maar hoe toon je het werk van een filmmaker in een museum, weg van de intimiteit van de cinemazaal? En wanneer wordt film kunst?
Ongetwijfeld zullen veel filmkenners en Akerman-fans naar Brussel afzakken om de tentoonstelling te bezoeken. Maar wat Bozar uitstekend doet, is ook de niet-kenners in haar werk trekken. Dit doet het museum door een uitstekende keuze aan beeldmateriaal. De tentoonstelling is geen volledige retrospectieve – daarvoor zou je wel drie Bozars moeten vullen – maar begint wèl bij het begin. Met Akermans toelatingsexamen (1967) voor het INSAS (Institut Supérieur des Arts) in Brussel krijg je meteen nooit eerder vertoonde beelden voorgeschoteld. Deze vier projecties in zwartwit en zonder geluid tonen beelden van de kermis in Brussel en een shopuitje aan de kust in Knokke. De fragmenten bruisen van de energie om film te maken en zijn meteen een voorbode voor haar latere werk. Enkele maanden later stopte ze met school. Ze vond het te theoretisch en timmerde vanaf dan zelf aan haar weg om filmmaker te worden. En hoe. Een jaar later maakte ze de 13-minuten durende korte film Saute Ma Ville (1968) die je integraal kan bekijken in de tweede zaal. Het loont de moeite om daar even halt te houden. Aan het einde van de film hoor je hoe de 18-jarige Chantal de eindgeneriek zelf voorleest. Zo mooi hoe ze ook dit stukje van het filmmaken voor haar rekening neemt. Ook In the Mirror (1974/2000) is een goede introductie tot haar werk. Een jonge vrouw bekijkt zichzelf in de spiegel en is onverbiddelijk over haar eigen lichaam. ‘Ik heb een paar rimpels. Ik heb een buik als ik die niet inhoud,’ zegt ze nadat ze zachtjes op haar blote buik slaat. Zeg nu zelf: wie had nog niet zo’n momentje na het douchen? Voor de cinefielen is er dan weer uitgebreid archiefmateriaal, zoals foto’s van op de set van onder andere Jeanne Dielman en News from Home (1977), casting polaroids, foto’s tijdens het scouten van locaties tot zelfs handgeschreven scripts. Eén zaal is zelfs opgevat als lees- en werkruimte met een lange tafel vol mappen met archiefmateriaal om in te bladeren. Beginneling of crazy pro, in maar liefst twaalf zalen en ruim acht uur aan filmmateriaal ben je zelf je eigen monteur.
Chantal Akerman maakte in haar korte leven meer dan 40 films. En toch beschouwde ze schrijven als de ultieme kunst. Ook die kant van Akerman wordt met alle egards getoond. In elke zaal brengen citaten van Akerman het archiefmateriaal tot leven. Alsof je de filmmaker zelf hoort praten over haar werk. En dan zijn er nog de niet te missen installaties A Voice in the Desert (2002) en D’Est, au bord de la Fiction (1995) waarin ze zelfgeschreven teksten voorleest. Dergelijke werken stelden haar in staat om te experimenteren met de verschillende manieren om beelden te produceren en te tonen. Die experimenten openden de weg naar musea en internationale kunstevenementen. In A Voice in the Desert staat een projectiescherm midden in de woestijn, als een soort film in een film. Het scherm toont nachtopnames van mensen die de grens willen oversteken. Ondertussen hoor je Akermans stem die afwisselend in het Spaans en in het Engels het verhaal van een Mexicaanse migrant vertelt. D’Est, au bord de la Fiction (1995) gaat dan weer over Akermans reis naar Oost-Europa. De installatie bestaat uit een imposante opstelling van 24 + 1 tv-schermen. Elke monitor toont een stukje van het verhaal. We zien rijen en rijen wachtende mensen in Duitsland, Polen, Oekraïne en Rusland: gepakt en gezakt in een stationshal, aan een bushalte, dan weer rechtopstaand een snelle koffie drinken in de keuken. Altijd dat wachten, maar op wat? Op de volgende halte in de reis? Het 25ste scherm zit weggestopt in een kleine kamer achteraan. Ik nodig je uit om plaats te nemen op het bankje in deze kamer en naar Akerman te luisteren. Ze vertelt over het project en de beelden die ze maakt tijdens haar reis. ‘Als je een film wilt maken, moet je schrijven, ook al weet je niets van de film die je wilt maken.’ Die kleine, intieme kamer is volgens mij de mooiste van de 1.000m² en twaalf tentoonstellingszalen in Bozar. Hier leer je Akerman echt kennen. Als filmmaker, als schrijver, als kind van Pools-Joodse ouders, als mens.
Zelf bezoeken?
Parallel aan de tentoonstelling in Bozar, tonen de buren van CINEMATEK in Brussel een integrale en chronologische retrospectieve van de films van Chantal Akerman. Vijf maanden lang vertoont de cinema haar uitzonderlijke werk, aangevuld met een selectie films die voor haar belangrijk waren. Dat betekent: eerst de tentoonstelling bezoeken en daarna een filmpje meepikken. Toch?
coverbeeld: ‘Chantal Akerman’, Jane Stein