Als stille getuigen hangen de fotografische werken van Lisa Oppenheim in de verder lege ruimtes van Huis Marseille. Het zijn afbeeldingen van nooit teruggevonden kunstwerken uit de collecties van Joodse verzamelaars, zoals die van kunsthandelaar Jacques Goudstikker (1897-1940), die zijn geroofd tijdens het nazi-bewind. De titel van de tentoonstelling, Spolia, verwijst naar het Latijnse woord voor oorlogsbuit, dat ook wordt gebruikt voor het hergebruik van geroofde onderdelen van architectuur in nieuwe bouwwerken. Lisa Oppenheim deed uitgebreid onderzoek naar de door de nazi’s goed gedocumenteerde roofkunst, en wil deze kunstwerken, die we misschien nooit meer zullen vinden, op een andere manier inbeitelen in het heden. Ze geeft ze nieuw leven in glinsterende gelatine zilverdrukken. Om ook de verhalen achter de gestolen kunstwerken te belichten, staat in iedere zaal een andere familie en hun collectie centraal.
GO | NO GO #376: De gedaante van een gestolen schilderij
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Onze redacteur Laura Korvinus bezocht de tentoonstelling ‘Spolia’ in Huis Marseille in Amsterdam.
Lisa Oppenheim experimenteert graag met fotografische technieken in haar donkere kamer. Voor deze werken gebruikte ze solarisatie, een techniek waarbij negatieven worden overbelicht totdat licht en donker omdraaien – denk aan foto’s waarop de zon een zwarte bal is in plaats van een witte. Ze gebruikt hiervoor de afbeeldingen van de geroofde kunstwerken en het licht van flakkerende kaarsen. Zo gebruikt ze vuur, iets wat tijdens de oorlog vooral vernietigde – mensenlevens, boeken en kunstwerken – om iets nieuws te creëren. Het resultaat zijn bijna spiegelachtige zilveren negatieven vol globes, druiven, tulpen en andere herkenbare elementen uit stillevens. Meeste van haar werken zijn foto’s, maar ze maakte ook een paar textielwerken. Daarnaast presenteert ze ook abstracte afbeeldingen van kunstwerken waar niks van over is, alsof ze dan maar hun geest een gestalte probeert te geven.
De kunstwerken lijken op hun plek in Huis Marseille. De stijlkamers van het museum hebben schouwen, decoratieve plafonds en hoge ramen die uitzicht bieden op een mooie binnentuin. Hier werd vroeger gewoond. Hierdoor komt het harder binnen dat de objecten op Oppenheims kunstwerken zijn weggerukt uit de persoonlijke kamers van mensen – het waren ooit onderdelen van leefomgevingen, toeschouwers van de intieme gebeurtenissen. Op veel van de stillevens die Oppenheimer reconstrueerde zijn schelpen, Chinese vazen en andere objecten te zien die door de imperiale overzeese handel in Amsterdam zijn beland. De werken roepen daarom ook direct vragen op over een andere periode van grootschalige roofkunst: het Nederlandse koloniale tijdperk, waarin Amsterdam rijk werd en ook Huis Marseille werd gebouwd. Op de site van het museum is helaas nog weinig te vinden over deze geschiedenis, behalve dat de eerste bewoner van Huis Marseille, Isaac Fouquier, zijn fortuin had verdiend met ‘overzeese handel’.
Pieter van Os schreef in de Groene Amsterdammer dat de meeste tentoonstellingen over roofkunst gaan over kunst die opnieuw boven water komt, of waarvan de herkomst eindelijk duidelijk is geworden na onderzoek. Maar zelden bekommeren tentoonstellingen zich om de echte slachtoffers – de kunst die nooit is teruggevonden. Oppenheim lijkt de uitzondering te zijn. Het is daarom jammer dat de geroofde kunstwerken in hun “nieuwe leven” nog steeds anoniem blijven. Ondanks Oppenheims intensieve archiefonderzoek wordt nooit duidelijk gemaakt van welke schilderijen we fragmenten te zien krijgen. Ik lees nergens wie de bloemstillevens, parkieten en schelpen in eerste instantie heeft geschilderd, van wie het origineel is. In plaats daarvan krijg ik in de zaalteksten droge geschiedenissen opgedist over de manier waarop de oorspronkelijke kunstwerken geroofd zijn, waarbij de jaartallen en opslagplekken me om de oren vliegen. Hierdoor komt het doel van de kunstenaar – om de verhalen van de personen achter de verzamelingen te belichten – niet helemaal goed uit de verf, en wordt de geroofde kunst toch weer gereduceerd tot zijn geschiedenis.
Zelf bezoeken?
De grootschalige plunderingen van kunst door de nazi’s heeft diepe sporen achtergelaten in het heden. Herkomstonderzoek naar kunstwerken die gedurende de Tweede Wereldoorlog zijn gekocht, is dan ook een belangrijke activiteit van veel musea. Drie tips voor wie er meer over wil leren. Voor de lezer: de bijlage van de tentoonstelling die de Groene Amsterdammer en het Goethe Instituut samen maakten. Voor de luisteraar: de NRC-podcast Hier hing een schilderij, over een schilderij van Kandinsky dat het Stedelijk Museum Amsterdam kocht tijdens de bezetting. En voor de filmliefhebber: Woman in Gold (2015), gebaseerd op de rechtszaak van de Oostenrijkse Maria Altmann betreffende een gestolen schilderij dat Gustav Klimt van haar tante maakte.
coverbeeld: Lisa Oppenheim, ‘Landschap met Konijnen’, z.j./2023, 2023, courtesy Lisa Oppenheim & Tanya Bonakdar Gallery