GO | NO GO #377: Tussen geloof en geleerd

Door de eeuwen heen is er tussen religie en wetenschap genoeg trammelant geweest. Toch probeert de tentoonstelling in Utrecht vooral om in vier thema’s – het heelal, het lichaam, de natuur en de aarde – duidelijk te maken dat die twee historisch gezien óók vaak behoorlijk goed samengaan. Veel van de grootste wetenschappers uit de geschiedenis waren zelfs overtuigd gelovig. Denk aan sterrenkundige Nicolaas Copernicus (1473-1543), die ontdekte dat de aarde rond de zon draait, en Isaac Newton (1643-1727) van de zwaartekrachttheorie; beiden zo vroom als wat. In de expositie worden aan de hand van objecten verhalen verteld over deze devote onderzoekers, die duidelijk anders met traditionele geloofswaarheden omgingen dan hun hedendaagse collega’s. De meeste wetenschappers van nu accepteren gewoon dat hun ontdekkingen niet altijd stroken met de Bijbel. Je moet dat boek, vinden zij, niet lezen als een natuurkundige verhandeling. Hun voorgangers daarentegen – met name de geleerden van vóór de achttiende-eeuw – zagen in de resultaten van natuurkundig onderzoek juist het ultieme bewijs voor het bestaan van God. Zo ontwaarde natuuronderzoeker Jan Swammerdam (1637-1680) in alle dieren de hand van de Schepper. Van een van zijn navolgers is in de tentoonstelling een microscoop te zien met daarop een schildering van God. Die wijst met Zijn vinger naar een onderzoeker die weer door zijn microscoop ziet hoe wonderlijk zelfs een ‘nederige luis’ in elkaar zit. Zo’n luis móest wel een product zijn van de Heer. Even verderop ligt het meest vertederende object van de tentoonstelling: de ‘zondvloedmens’. Toen de Zwitserse arts Johann Scheuzer (1672-1733) dit versteende skelet in 1726 onder ogen kreeg, wist hij het zeker: dit was hét bewijs dat de mens door de zondvloed om het leven was gekomen. Waar hij in werkelijkheid naar keek? Het fossiel van een reuzensalamander.

Beeldende kunst vind je op deze tentoonstelling ook, ter illustratie van of als commentaar op bepaald wetenschappelijk onderzoek. Zo stuiten we al direct in de eerste ruimte – je zou haast zeggen natúúrlijk – op het schilderij De ongelovige Thomas van Hendrick ter Brugghen (1588-1629) uit 1602. Ter Brugghen schilderde een scène waarop Thomas, een volgeling van Christus, een vinger in de wond van zijn leermeester steekt om zich ervan te overtuigen dat die werkelijk uit de dood is opgestaan. Daarmee representeert het werk mooi enkele van de hier aangesneden dilemma’s: wanneer moet je je eigen ogen geloven en wanneer de Bijbel? En: is er in religie ook ruimte voor de twijfel die in de wetenschap juist zo belangrijk is? De moderne en hedendaagse kunst in de tentoonstelling komt minder goed uit de verf, omdat het allemaal zo vreselijk véél is. Tussen al die uitgestalde werktuigen, prenten, notitieboekjes, fossielen en wat al niet meer, vallen de meeste kunstwerken in het niet. Zo hangt in de ruimte over het thema heelal een prachtig werkje van Theo van Doesburg, die in een hevige gemoedstoestand een hemelsblauw visioen van de kosmos schilderde. Door alle bombarie eromheen merk je het haast niet eens meer op. Eén hedendaags werk springt er wél uit: het portret dat Iris Kensmil speciaal voor deze tentoonstelling maakte als eerbetoon aan Henrietta Lacks (1920-1951) (zie coverbeeld). Lacks was de armlastige afro-Amerikaanse vrouw bij wie in 1951 zonder dat ze ervan wist tumorcellen werden afgenomen, die de weg zouden banen voor enorme medische doorbraken. Op het portret houdt ze een schaaltje in haar hand waarop haar kankercellen liggen als gele en paarse stippen, iets wat Kensmil baseerde op de heilige Lucia die volgens de legende haar ogen (jawel) op een bordje bij zich droeg. Voor de wetenschap gebruikt en postuum ‘zaligverklaard’: in Henrietta Lacks zie je religie en wetenschap toch weer samenkomen.