Als de deur van de tentoonstellingszaal open gaat en een jonge vrouw binnenloopt, vallen alle bezoekers stil. Terwijl een museummedewerker een staande ladder pakt en deze tegen de muur zet, trekt de vrouw haar doktersjas uit. Daaronder draagt ze helemaal niets. Voor de ogen van de toeschouwers klimt ze naakt de ladder op en gaat ze zitten op een fietszadel dat uit de muur steekt. De vrouw strekt haar armen en benen in een flauwe stervorm, haalt diep adem en richt haar blik op een punt in de verte. De ladder wordt weggeschoven van de muur. Gedurende het halfuur dat de vrouw op het zadel zit, beweegt ze haar armen langzaam tot boven haar hoofd en weer terug. Tijdens deze her-performance van Luminosity (oorspronkelijk opgevoerd in 1997) blijft het publiek stilzwijgend toekijken. Een enkeling die zijn telefoon tevoorschijn haalt, wordt snel op zijn vingers getikt door de museummedewerkers: opnames en foto’s zijn niet toegestaan. Mijn moeder en ik staan al een tijdje van de ene voet op de andere te wippen, maar ik ben het met haar eens wanneer ze fluistert ‘dat we haar nu niet alleen kunnen laten’. Mijn blik wordt getrokken door de diepe ademhaling van de vrouw, haar vingers en tenen waarmee ze af en toe wiebelt, haar focus. Het doet me denken aan het tv-programma Special Forces waarin uitgeputte kandidaten na urenlang marcheren nog steeds fel uit hun ogen kijken. Maar deze krachtsinspanning voltrekt zich in volledige stilte, gedragen door zowel de performer als de toeschouwers. Pas bij het einde van de performance begint het publiek te klappen en wordt de ‘betovering’ verbroken.
GO | NO GO #379: De grensoverschrijdende Marina Abramović
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Deze keer bezocht onze redacteur Puck Gerkema het Stedelijk Museum Amsterdam voor de langverwachte tentoonstelling ‘Marina Abramović’.
Luminosity is onderdeel van de grote overzichtstentoonstelling van Marina Abramović (1946), nu te zien in het Stedelijk Museum Amsterdam. Als haar naam niet gelijk een belletje doet rinkelen, dan is de kans dat beelden van een ander kunstwerk, The Artist is Present (2010), dit wel doen. Tijdens deze beroemde performance in het MoMA zat Abramović drie maanden lang, acht uur per dag op een stoel en richtte ze haar blik op de bezoeker tegenover haar. Deze mocht Abramović zo lang aankijken als diegene wilde – of aankon. Veel mensen raakten namelijk heftig geëmotioneerd; een bezoeker begon zelfs over te geven. Daartegenover stond één man die zo ‘verslaafd’ raakte dat hij 21 keer tegenover Abramović plaats nam. ‘Er gebeurt iets ongelofelijks als je in de ogen van een ander kijkt,’ vertelde de kunstenaar in een TEDTalk over de performance. ‘In die ene blik die je met een vreemde deelt, iemand met wie je geen woord gesproken hebt – die blik bevat alles.’ Of haar kunst ook bij jou iets losmaakt, kun je nu zelf gaan ontdekken in Amsterdam. Abramović’ uitgebreide oeuvre wordt niet alleen getoond met behulp van foto’s, interviews, objecten en filmbeelden, maar ook door live performances zoals hierboven beschreven, uitgevoerd door performancekunstenaars die door Abramović zelf getraind zijn.
Hoewel de tentoonstelling all about Marina is, speelt een andere kunstenaar ook een erg grote rol: Ulay, pseudoniem van de Duitse kunstenaar en fotograaf Frank Uwe Laysiepen (1943-2020). Abramović en Ulay leerden elkaar in 1975 kennen in Amsterdam en het klikte op meerdere fronten. Zo deelden ze hun verjaardag, het bed, en zochten beide kunstenaars in hun kunst graag de grenzen van het ‘ik’ op: wordt dat fysiek bepaald of door de kracht van je geest? En wat gebeurt er als je de grens opzoekt, of deze zelfs overschrijdt? In de grote zaal van de tentoonstelling zie je de verschillende kunstwerken – foto’s en video’s op metersgrote projecties – die Abramović en Ulay samen hebben gemaakt in de jaren ‘70 en ‘80. Het zijn intense, vaak naakte performances: in Light/Dark (1977) slaan Abramović en Ulay elkaar steeds harder en harder in het gezicht, terwijl ze tijdens AAA-AAA (1978) in elkaars gezicht schreeuwen totdat een van hen zijn of haar stem verliest. Terwijl je door de zaal loopt, hoor je overal gehijg en geschreeuw, zie je het zweet op hun voorhoofden, de tranen in hun ogen. Niet alleen de kunstenaars zoeken hun eigen mentale en fysieke grenzen op, maar ze testen ook het uithoudingsvermogen van de toeschouwer.
Ook al zijn veel performances niet live, je kunt er toch nog steeds heel wat bij voelen – zelfs via videobeelden. Deze impact is een centraal onderdeel van performancekunst: de energie en (tijdelijke) verbondenheid die ontstaat tussen de kunstenaar en het publiek. Dat was ook merkbaar in het Stedelijk: waar de gemiddelde museumbezoeker in een gemiddelde tentoonstelling langs kunstwerken lijkt te powerwalken, stonden mensen hier juist minutenlang gefascineerd naar de videoregistraties van oude performances te kijken. Een kleine terzijde: Abramović gaat voor haar kunst vaak uit de kleren en niet zelden pijnigt ze haar lichaam, maar dat is niet per se de standaard als het gaat om performancekunst. Tijdens zijn beroemde performance How to Explain Pictures to a Dead Hare (1965) wandelde Joseph Beuys (1921-1986) drie uur lang door de Schmela Gallery met een dode haas in zijn armen, zijn eigen hoofd bedekt met honing en bladgoud. Carolee Schneeman (1939-2019) haalde tijdens Interior Scroll (1975) een rol papier uit haar vulva en las de tekst – een feministisch manifest – hardop voor. Adrian Piper (1948) organiseerde in de jaren ‘70 een serie straatperformances genaamd Catalysis waarbij ze, besmeurd met witte verf of stinkend naar visazijn, winkels bezocht en het publiek uitdaagde haar aan te spreken. Performancekunstenaars gebruiken hun lichaam op talloze creatieve manieren. Abramović springt daar tussenuit door haar extreme gedrevenheid: al meer dan veertig jaar zoekt ze onophoudelijk naar nieuwe manieren om een intense band tussen haarzelf en het publiek te creëren. Een van haar recente performances was The Life (2019), waarbij ze een 3D-avatar van zichzelf had geschapen, waarmee je (met een VR-bril op je kop) kan communiceren. Abramović tot in de eeuwigheid.
Zelf bezoeken?
In de memoir Walk through Walls (2016) vertelt Abramović haar hele levensgeschiedenis. Niet alleen schrijft ze over haar kunst, maar ook haar relatie met haar ouders, met Ulay en de band met haar geboorteland Servië (toen onderdeel van Joegoslavië). De memoir was ons ‘boek van de maand’ in april – een aanrader dus.
coverbeeld: Marina Abramović, ‘The Hero’, 2001. Met dank aan de Marina Abramović Archives. © Marina Abramović